Architektura Pomorza

Miasto powiatowe leżące około 45 km na południowy wschód od Szczecina, na skrzyżowaniu starych traktów solnych łączącym Pomorze Zachodnie z Polską oraz Magdeburg z Kołobrzegiem. Ślady osadnicze sięgają epoki kamienia i związane są głównie z terenem usytuowanym po wschodniej stronie murów miasta lokacyjnego wzdłuż niewielkich cieków wodnych Siciny i Pstrowiczanki. Co najmniej od X wieku istniało tu pierścieniowate grodzisko, z rozległym podkowiastym podgrodziem po stronie północnej. Stanowiło ono centralny ośrodek słowiańskiego plemienia Pyrzyczan osiadłego na zasobnych czarnoziemach Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej. Słowiańską nazwę osady wywodzi się od słowa „pyr”, oznaczającego gatunek pszenicy. W powstałym w połowie IX wieku Geografie Bawarskim anonimowy mnich wymienił między innymi plemię „Prissani” zamieszkujące w około 70 osadach. Żywociarze biskupa Ottona z Bambergu również opisali to miejsce w kontekście misji Chrystianizacyjnej roku 1124. Na podgrodziu odbył się wówczas masowy chrzest Pyrzyczan, a na Wzgórzu Chramowym postawiono drewniany kościół z ołtarzem. Pod koniec XIII wieku przybyłe do Pyrzyc Augustianki pobudowały tu murowany kościół i zabudowania klasztorne. W tym czasie Pyrzyce były grodem kasztelańskim, a następnie siedzibą książęcego landwójta. Równolegle na wschód od grodu i podgrodzia rozwijała się nowa osada, która dała początek miastu lokacyjnemu. Prawo to otrzymały Pyrzyce w 1263 roku z rąk księcia zachodniopomorskiego Barnima I. Owalne założenie, z dwiema centralnymi ulicami oraz placem targowym z ratuszem i kościołem pośrodku, otoczone w późniejszym okresie murami, jest nadal bardzo dobrze czytelne. Szybko rozrastający się ośrodek miejski zdystansował pobliski gród i podgrodzie, które zaczęto określać mianem Starego Miasta. Na przełomie XIII i XIV wieku ośrodek miejski otoczono murami obronnymi, wałami i fosami. W tym też okresie powstały najważniejsze obiekty miejskie: kościół św. Maurycego, klasztor franciszkanów i ratusz. Rozwijało się rzemiosło i rolnictwo, a mieszczanie otrzymywali kolejne przywileje z prawem bicia własnej monety włącznie. W XIV wieku powstały szpitale miejskie: św. Ducha, św. Mikołaja, św. Gertrudy, św. Jerzego i św. Piotra i Pawła. Pożary w latach 1460 i 1496 uszczupliły nieco miejską zabudowę. Na początku XVI wieku rozbudowano mury miejskie, podwyższono bramy i baszty, wybudowano przedbramia. Początek XVI wieku naznaczony był fermentem religijnym, wystąpieniem reformatora Johanna Knipstrofa i wprowadzeniem protestantyzmu w 1534 roku. W roku 1543 pożar spustoszył kwartał franciszkański oraz ratusz. W ocalałym fragmencie skrzydła klasztornego wraz z kościołem utworzono szkołę miejską. W roku 1563 ludność Pyrzyc została zdziesiątkowana przez epidemię Dżumy. Kolejny kataklizm przyniosła wojna trzydziestoletnia. Miasto zostało splądrowane i częściowo spalone. Przez krótki czas władali nim Szwedzi, a od roku 1653 włączone zostało do Brandenburgii, następnie do Królestwa Prus. W XVIII wieku nastąpił ponowny dynamiczny rozwój miasta i przedmieść. W drugiej połowie XIX wieku przed Bramą Szczecińską uruchomiono cukrownię, a przed Bramą Bańską tartak, działały też rzeźnia, młyn parowy i cegielnia. Wzniesiono nowy szpital św. Mikołaja oraz przytułek tzw. Fundacji Krammego. Wybudowano gmach gimnazjum i seminarium nauczycielskie. W tym samym okresie miasto zyskało połączenie kolejowe ze Stargardem, Myśliborzem i Kostrzynem nad Odrą. Pod koniec stulecia utworzono ważny węzeł kolejowy z nową linią do Gryfina, Godkowa i Płońska. Wytyczono też nowe bite drogi międzymiastowe. Przełom XIX i XX wieku naznaczony był rozwojem rolnictwa i napływem robotników rolnych między innymi z Polski. W 1909 roku z ich składek powstała polska kaplica katolicka przy dzisiejszej ulicy Lipiańskiej, obecnie nieistniejąca. Do roku 1939 miasto tętniło życiem. Pobudowano sieć wodociągowo-kanalizacyjną, gazową i elektryczną. Na przedmieściach powstały nowe osiedla mieszkaniowe. W tym okresie Pyrzyce mogły pochwalić się odkrytym basenem pływackim o wymiarach olimpijskich i innymi obiektami sportowymi. Czas dynamicznego rozwoju przerwała II wojna światowa. Wiosną 1945 roku Pyrzyce ustanowiono twierdzą, broniącą dojść na przedpola Szczecina i ku Odrze. 2 marca 1945 roku, po blisko miesiącu walk, miasto zdobyły oddziały 47 Armii Radzieckiej I Frontu Białoruskiego. W wyniku walk oraz późniejszych grabieży i podpaleń, miasto zostało zniszczone w 80%. Dopiero w 1950 roku Pyrzyce stały się ponownie miastem powiatowym. W 1958 roku zaczęto odbudowę gotyckiego kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Wśród ocalałych budowli znalazła się też kaplica Świętego Ducha. Po renowacji przeprowadzonej w 1969 roku została zaadaptowana na bibliotekę miejską. Odrestaurowano również ratusz miejski, który stał się jak dawniej siedzibą władz. W miejscu zniszczonych kamienic wzniesiono nowe bloki mieszkalne. Kolejne osiedla powstały również na przedmieściach. W roku 1991 zakończono remont kościoła poaugustiańskiego Najświętszej Marii Panny Bolesnej na Starym Mieście. W 1989 r. rozpoczęła działalność nowa oczyszczalnia ścieków, a od 1997 roku w Pyrzycach uruchomiono ciepłownię geotermalną. W 1987 roku zlikwidowano odcinek kolei do Płońska, a w następnych latach zamknięto kolejne połączenia pasażerskie. W 2009 rozebrano linię kolejową do Gryfina i odcinek Głazów – Myślibórz, w 2012 roku zlikwidowano linię do Godkowa. Umiarkowany rozwój miasta możliwy jest dzięki usługom i rolnictwu.

Źródła 

Architektura

Klasztor augustianek wzniesiony został po południowo-wschodniej stronie lokacyjnego miasta, poza jego murami, na niewielkim naturalnym wyniesieniu łagodnie opadającym w kierunku zachodnim. W okresie słowiańskim miejsce to stanowiło obszar podgrodzia usytuowanego po północno-zachodniej stronie dawnego grodu, oddzielonego od niego niewielkim ciekiem wodnym noszącym w XIX wieku nazwę Mühlengraben (rów młyński). Do 1945 roku miejsce to określano mianem Alt Stadt (Stare Miasto). Na Wzgórzu Chramowym znajdowała się świątynia pogańskiego bożka Swarożyca, zniszczona podczas misji chrystianizacyjnej biskupa Ottona z Bambergu. W jej miejsce wzniesiono niewielki kościół misyjny o konstrukcji drewnianej. Murowany kościół i towarzyszące mu zabudowania klasztorne wybudowane zostały po roku 1260.

Prosta wczesnogotycka budowla salowa powstała na planie wydłużonego prostokąta (9,8 x 29,9 m) i zgodnie z obowiązującym kanonem została orientowana. Ściany posadowione na cokole z kwadr granitowych wymurowano z cegły w wątku wendyjskim. Wnętrze zamknięto otwartą więźbą dwuspadowego dachu krytego dachówką (obecnie blachą miedzianą). Po stronie południowej dobudowano skrzydła klauzuli. W późniejszym okresie, nad zachodnią częścią nawy, wzniesiono wieżę dachową o konstrukcji szkieletowej, szalowaną, zamkniętą barokowym hełmem z latarnią. W zachodniej partii elewacji południowej, pomiędzy oknem i koroną muru, wykonano ozdobny fryz arkadowy na konsolach.

Główne wejście do świątyni usytuowano w ścianie północnej. Czterouskokowe profilowane ościeże zamknięto ostrołukiem. W późniejszym okresie w miejscu tym dobudowano niewielką ceglaną kruchtę, krytą dwuspadowym dachem, poprzecznym do osi kościoła. Portalowe wejście o ostrołukowym wykroju przedzielono łukiem odcinkowym tworząc nadświetle w formie tympanonu. Przybudówka ta została rozebrana podczas odbudowy kościoła i zastąpiona nową o drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą i ceramicznymi płytami.       

Drugi portal usytuowano w północnej partii ściany zachodniej. Proste wąskie ościeże zamknięto ostrołukiem. We wschodniej partii ściany południowej usytuowano portalowe przejście wiodące do klauzuli. Szerokie profilowane ościeże zamknięto również ostrołukiem.

Pozbawione skarp ściany, północną i południową, rozczłonkowano średniej wielkości oknami o rozglifionych ościeżach zamkniętych ostrołukiem, wypełnionych ceglanym laskowaniem w formie maswerku. W ścianach szczytowych, wschodniej i zachodniej, osadzono centralnie durze okna ostrołukowe, dwudzielne, wypełnione laskowaniem. Oflankowano je parami ostrołukowych blend. W późniejszym okresie okno zachodnie zamurowano. Szczyty oddzielone gzymsem i fryzem kostkowym, ozdobiono lancetowatymi blendami w układzie piramidalnym.

W bliżej nieokreślonym czasie we wschodniej partii ściany północnej dobudowano masywne skarpy, zapewne dla wzmocnienia tej części budowli.

Podczas odbudowy wnętrze kościoła zamknięto podwyższonym stropem, utworzonym przez odeskowanie więźby dachowej. W części zachodniej wybudowano żelbetową emporę. Do ściany północnej obudowano nową kruchtę. Po stronie południowej, na fundamencie budynku klauzuli wzniesiono budynek domu parafialnego. W miejsce wieży dachowej wzniesiono smukłą sześcioboczną sygnaturkę z latarnią, zamkniętą ostrosłupowym hełmem krytym blachą.

Na terenie klasztornym nie grzebano zmarłych. Miejscem pochówku, zwłaszcza donatorów wywodzących się z lokalnych rodów rycerskich jak i samych sióstr, był kościół. Niewielki cmentarz utworzono również na pobliskim terenie dawnego grodu.

Wyposażenie

W całości współczesne.

Niezachowane: