SMOLNICA (Bärfelde)
Duża wieś sołecka położona na Równinie Gorzowskiej w odległości 7 km na północny wschód od Dębna. Ślady osadnicze sięgają wczesnego średniowiecza, gdy na półwyspie pobliskiego jeziora Czaple, w okresie od IX – XI wieku, istniało słowiańskie grodzisko, które dało początek okolicznym osadom, w tym także Smolnicy. Mieszkańcy trudnili się głównie uprawą roli i hodowlą zwierząt, rybactwem i zbieractwem, wyrabiali również naczynia gliniany. Zabudowa skupiona była wokół rozległego wrzecionowatego nawsia, pośrodku którego w XIII wieku lokowano kościół. Dynamiczny rozwój wsi nastąpił w okresie kolonizacji, wtedy też ukształtowała się nazwa miejscowości wywodząca się z języka niemieckiego bernem, burnen, brennen – „palić” i felde - „pole” (wypalone pole, wykarczowane pole). Pierwsza źródłowa wzmianka o Berenvelde pojawiła się w roku 1335 w nadaniu margrabiego brandenburskiego Ludwika Starego. Na przestrzeni wieków nazwa wielokrotnie ewaluowała: Bernvelt (Bernfeldt) 1337; Bernfelde 1371; Berenvelde 1409; Bernwolde 1433; Berenfelde 1448, 1455; Bermvelde 1464; Berenfelde 1465; Bernwolde 1478; Bärfelde do 1945 ("niedźwiedzie pole"). Obowiązującą dzisiaj nazwę nadano w 1947 rok, zapożyczając zapewne od niemieckiej nazwy pobliskiego jeziora Schmollnitz See (jezioro Czaple). Od XIV wieku wieś była własnością rodziny von Marwitz, który opodal kościoła wznieśli zabudowania dworskie. W XIX wieku wielokrotnie zmieniali się właściciele Smolnicy. W latach 1983-1984 przedstawiciele rodu von Sydow, na miejscu spalonego dworu, zbudowali neoklasycystyczny pałac o charakterze rezydencjalnym z przylegającym parkiem. Obok pałacu powstało założenie folwarczne. Na początku XX wieku nastąpił dynamiczny rozwój majątku, powstała między innymi duża destylarnia alkoholu i stadnina angielskich koni wyścigowych. Smolnica otrzymała też zelektryfikowaną linię kolejki wąskotorowej łączącą ją z Różańskiem. We wsi wybudowano szkołę i murowany dom parafialny. Ostatnim właścicielem Smolnicy był przemysłowiec Friedrich Flich. Rozwój Smolnicy przerwany został wybuchem II wojny światowej. Podczas działań wojennych w roku 1945 spaleniu uległ kościół wraz z wyposażeniem. Po 1945 roku uruchomiono szkołę podstawową i założono Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną przejętą następnie przez Państwowe Gospodarstwo Rolne. W roku 1966 powołano do istnienia Państwowe Technikum Rolnicze z siedzibą w pałacu, przekształcone następnie w Zespół Szkół Rolniczych. Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek szkolno-wychowawczy.
Źródła
Architektura
Kościół usytuowano pośrodku rozległego wrzecionowatego nawsia w centrum wiejskiej zabudowy i orientowano. Otrzymał typowy dla architektury wiejskiej tego okresu układ przestrzenny złożony z salowej, jednoprzestrzennej, prosto zamkniętej nawy oraz masywu wieżowego tej samej szerokości i wysokości co nawa. Do wschodniej partii ściany północnej dobudowana była zakrystia na planie prostokąta. W późniejszym okresie do południowego portalu dobudowano kruchtę na planie kwadratu a wieżę podwyższono do poziomu kalenicowego. Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie i niskim cokole wymurowano z kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne poziome warstwy. Jedynie szczyt wymurowano z polnych otoczaków bez zachowania regularności wątku. Dokładniej opracowano kwadry ościeży portali i okien, narożników ścian, blend oraz cokołu obiegającego całą świątynię, który zakończono fazowanym gzymsem. Z kolei koronę murów ściany północnej i południowej zwieńczono fryzem arkadowym o różnym stopniu opracowania tworzących go kwadr i otoczaków.
Z pośród innych budowli, kościół w Smolnicy wyróżnia się oryginalnym opracowaniem ścian. W duże ostrołukowe nisze wpisano triadę okien o ostrołukowym wykroju w układzie piramidalnym – okno środkowe wyższe od pozostałych. W partiach narożnikowych wykonano wąskie ostrołukowe wnęki wypełnione ostrołukowym biforyjnym maswerkiem. Dopełnieniem kompozycji są pojedyncze okna o ostrołukowym wykroju i mocno rozglifionych obustronnie ościeżach, oraz okulusy i otwory szczelinowe. Niestety wszystkie okna w niszach zostały przemurowane cegłą i zastąpione nowymi otworami o prostych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym. Zapewne w czasie powojennej odbudowy okna te wypełniono maswerkiem wykonanym z cegły i ceramicznych kształtek.
Szczyt wschodni ozdobiono ostrołukowymi blendami w układzie piramidalnym rozczłonowanymi dużym okulusem oraz szeroką wnęką wypełnioną zapewne triadą ostrołukowych blend. Okulus i wnękę zamurowano w celu dobudowania na osi kościoła potężnej przypory powstrzymującej pochylanie się ściany szczytowej. Wtórnie wykonano dwa prostokątne otwory doświetlające i wentylujące poddasze, zamknięte od wewnątrz jednoskrzydłowymi drzwiczkami. Po 1945 roku, do dolnej partii ściany wschodniej dobudowano jednoprzestrzenne pomieszczenie salki katechetycznej (oratorium), zamknięte płaskim dachem krytym powłoką bitumiczną. Niestety nie pofatygowano się o jakąkolwiek stylistykę. Dobudówkę tą, jako szczególnie nieudane rozwiązanie, należałoby rozebrać, aby w pełni ukazać piękno ściany wschodniej.
Do wschodniej partii ściany północnej dobudowana była zakrystia wzniesiona na planie prostokąta zamknięta sklepieniem kolebkowym i dachem pulpitowym. Komunikację z nawą zapewniało portalowe wejście o prostym ościeżu zamkniętym łukiem odcinkowym, które zostało zamurowane. Warto byłoby poznać jego wewnętrzne ościeże.
Do partii wschodniej ściany południowej dobudowana została kruchta na planie kwadratu zamknięta płaskim stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła krytym dachówką. Przybudówkę tą wymurowano w sąsiedztwie portalu południowego, który otrzymał proste, wąskie ościeże, zamknięte ostrołukiem wykonane z kwadr i klińców granitowych, bez elementu zwornikowego. Wejście zewnętrzne otrzymało proste ościeże zamknięte ostrołukiem. Flankują go niewielkie okna o ostrołukowym wykroju. Ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano prawdopodobnie z kwadr i otoczaków pozyskanych z rozebranej zakrystii północnej, trzymając wątek. Górne partie z niewyjaśnionych przyczyn ukończono otoczakami. Być może kruchta ta ucierpiała podczas któregoś z wojennych kataklizmów.
W tej samej ścianie, w jej zachodniej partii, zachowały się relikty drugiego portalowego wejścia ujętego w szeroką ostrołukowo zamkniętą niszę. Dwuuskokowe ościeże zamknięte ostrołukiem bez elementu zwornikowego wykonano z kwadr i klińców granitowych. Portal ten pozostaje zamurowany. Strona północna pozbawiona była zewnętrznego wejścia.
Wieża zachodnia kościoła otrzymała plan prostokąta szerokością równego nawie, zrównano z nią również ściany wykonane z tego samego materiału co nawa. W późniejszym okresie mury podwyższono do poziomu kalenicowego przy użyciu różnej wielkości otoczaków, bez zachowania wątku. W niewielkiej ilości użyto również materiału ceramicznego, głównie w celu wypełnienia ubytków. Wieża pozbawiona została dekoracji a w grubości muru wykonano jedynie otwory szczelinowe doświetlające ciągi komunikacyjne i zapewniające wentylację oraz okulus osadzony niesymetrycznie w ścianie zachodniej. W podstawie tej ściany wykonano główne wejście do kościoła w postaci trójuskokowego portalu o ościeżu wykonanym z kwadr i klińców granitowych zamkniętych ostrołukiem. Archiwoltę obwiedziono dodatkowym wieńcem kwadr. Uskoki wewnętrzne zwieńczono elementem zwornikowym. Kruchtę wieżową oddzielono od nawy szerokim łukiem o półokrągłym wykroju.
Wejście na wieżę usytuowano wewnątrz nawy kościoła. Ciąg komunikacyjny wykonany w grubości muru południowego, kamiennymi schodami prowadził nad dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowe oddzielające kruchtę od wyższych kondygnacji. Sklepienie to wykonano z otoczaków różnej wielkości. Doświetlenie i wentylację zapewniały wąskie otwory szczelinowe oraz okulus usytuowany niesymetrycznie w ścianie zachodniej. Pozostałe podziały kondygnacyjne utworzono stropami belkowymi. Drewnianą nadbudowę wieży wielokrotnie przebudowywano. Najbardziej rozbudowaną formę otrzymała w XVIII wieku. Kwadratową w planie nadbudowę wykonaną w konstrukcji szkieletowej szalowanej, zwieńczono barokowym hełmem z podwójną latarnią zakończoną iglicą i kulą. W ścianach nadbudowy wykonano podwójne okna w formie wykuszu o prostych ościeżach zamkniętych naczółkami. W wielobocznych latarniach znajdowały się wąskie otwory przesłonięte żaluzjami. Po zniszczeniach z 1945 roku, stropów oraz nadbudowy wieży nie odtworzono. Wnętrze zamknięto dachem namiotowym krytym blachą.
Plac kościelny jedynie od południa i zachodu wydzielony był kamiennym murem, który w późniejszym okresie podwyższono przy użyciu cegły. Partię kamienną wzmocniono kamiennymi skarpami. Plac porośnięty starodrzewem do roku 1945 pełnił funkcję lokalnej nekropolii. Po roku 1945 tablice i krzyże usunięto. Wokół kościoła wykonano obejście a po południowej stronie świątyni wzniesiono budynek plebanii.
Wyposażenie – niezachowane
W sąsiedztwie kościoła znajduje się pałac wybudowany w latach 1880-1883 przez Wolhelma von Sydow na miejscy dworu wzniesionego tu przez rodzinę von Marwitz. W latach II wojny światowej przejściowo mieściła się tu ambasada japońska, a obok pałacu wybudowano podziemny schron przeciwlotniczy. W roku 1945 w pałacu stacjonował oddział armii radzieckiej. W późniejszym okresie był siedzibą Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Kilka rodzin pracowniczych miało w nim swoje mieszkania. Po wyeksploatowaniu przekazany został na cele oświatowe. Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
