loading...
Zamknij wpis

UTRACONE DZIEDZICTWO - Straty dziejowe

 

Historia Pomorza Zachodniego nie była zbyt łaskawa zarówno dla zamieszkujących tu przez wieki wspólnot i narodów, jak i dla kultury duchowo-materialnej przez nie tworzonej. Dorobek mijających wieków ulegał wielokrotnie upływowi czasu, kulturowo-religijnym przemianom, ludzkiej ignorancji i niewiedzy, czy zwykłemu barbarzyństwu.

W odniesieniu do architektury i wyposażenia obiektów sakralnych przyczyny strat i zniszczeń były wielorakie:

  • naturalna (przebiegająca z duchem czasów) przebudowa budynków i ich wnętrz.
  • błędy konstrukcyjne i wykonawcze, wadliwy materiał ... .
  • czynniki naturalne i atmosferyczne (wietrzenie kamienia i cegły, pasożyty, grzyby, woda, ogień ...).
  • wojny, niepokoje społeczne, przemiany religijne ... .
  • brak kompetencji i niewłaściwy sposób konserwacji, niewiedza i głupota ... .

 

Powstające zniszczenia odnieść możemy do:

  • strony zewnętrznej (architektura obiektu).
  • strony wewnętrznej (wyposażenie i wystrój).
  • strony zewnętrznej i wewnętrznej jednocześnie.
  • otoczenia obiektu (cmentarz, drzewostan, mur okalający z bramkami, pomniki ...).

 

Ze względu na braki źródłowe, szczególnie z okresu średniowiecza, nie sposób określić wszystkich zniszczeń i strat jakie miały miejsce na przestrzeni wieków. Poniższe zestawienie odnosi się tylko do zniszczeń i strat jakie miały miejsce w końcowym okresie II wojny światowej. Powodem ich były przede wszystkim:

  • bezpośrednie działania wojenne (ostrzał artyleryjski, bombardowania, podpalenia ...).
  • ewakuacja przeprowadzana planowo przez władze III Rzeszy od lipca 1944 do marca 1945 r.
  • grabieże i dewastacje popełniane przez wycofujące się odziały niemieckie.

 

Zniszczenia zabytkowych budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.

POWIAT

LICZBA ZNISZCZEŃ

chojeński

18   

choszczeński

5   

goleniowski

3   

gryficki

0   

gryfiński

9   

kamieński

2   

łobezki

1   

myśliborski

3   

nowogardzki

3   

pyrzycki

 3   

stargardzki

6   

m. Szczecin

3   

szczeciński

3   

woliński

1   

RAZEM

60   

 

Zniszczenia budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.
Dane te obejmują zarówno zniszczenia całościowe oraz uszkodzenia różnego stopnia.

POWIAT

LICZBA ZNISZCZEŃ

chojeński

55   

choszczeński

37   

goleniowski

32   

gryficki

35   

gryfiński

30   

kamieński

43   

łobezki

32   

myśliborski

33   

nowogardzki 

32   

pyrzycki

29   

stargardzki

45   

m. Szczecin

26   

szczeciński

21   

woliński

30   

RAZEM

480   

 

Stopień zniszczenia budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.

POWIAT 

do
100%

do
80%

do
60%

do
40%

do
20%

     chojeński

   6    

   8   

    9   

   16  

   19

     choszczeński

   3

   5

   7

   9

   13

     goleniowski

   3

   4

   6

   8

   11

     gryficki

   2

   4

   7

   8

   14

     gryfiński

   3

   2

   9

   6

   10

     kamieński

   4

   6

   9

  11

   13

     łobezki

   2

   4

   7

   8

   11

     myśliborski

   2

   3

   8

   7

   13

     nowogardzki

   2

   4

   6

   8

   12

     pyrzycki

   3

   4

   5

   7

   10

     stargardzki

   4

   7

   10

   11

   13

     m. Szczecin  

   2

   3

   4

   6

   11

     szczeciński

   2

   2

   3

   5

   9

     woliński

   3

   4

   8

   7

   8

     RAZEM

   41

   60

   98

   114

   167

 

Rodzaje zniszczenia wyposażenia wnętrza budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej. * dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.
 

Z
N
I
S
Z
C
Z
E
N
I
E

C
h
o
j
n
a



 

C
h
o
s
z
c
z
n
o
 

G
o
l
e
n
i
ó
w

 

G
r
y
f
i
c
e


 

G
r
y
f
i
n
o


 

K
a
m
i
e
ń



 

Ł
o
b
e
z




 

M
y
ś
l
i
b
ó
r
z
 

N
o
w
o
g
a
r
d

 

P
y
r
z
y
c
e


 

S
t
a
r
g
a
r
d

 

S
z
c
z
e
c
i
n

 

S
z
c
z
e
c
i
ń
s
k
i

W
o
l
i
n




 

Ołtarze

44

31

28

30

27

31

30

28

27

35

36

26

27

28

Ambony

41

28

29

31

26

29

27

27

26

34

37

25

25

27

Ławki

19

13

12

14

11

13

11

11

10

15

20

12

13

14

Chrzcielnice

38

26

24

23

28

30

23

21

20

26

28

21

20

26

Empory

13

7

6

8

8

11

10

11

10

9

15

7

8

9

Instrumenty

45

32

31

14

37

41

34

34

36

37

44

32

33

39

Obrazy

18

13

11

10

11

13

10

11

10

5

9

11

11

12

Sztandary

17

7

5

6

3

5

3

4

10

12

18

4

5

3

Lichtarze

98

68

63

57

72

83

73

68

65

66

85

62

64

66

Dzwony

17

12

13

14

9

11

9

10

11

10

14

11

13

10

Świeczniki

27

24

22

25

21

24

21

22

20

20

25

20

21

22

Kielichy

43

29

27

25

31

33

29

26

24

30

33

28

27

33

Pateny

38

27

25

26

31

35

31

28

25

32

38

26

28

35

Puszki

17

24

15

16

11

13

10

11

10

15

19

12

13

12

Ampułki

35

24

22

23

26

27

25

24

22

21

26

18

19

28

Szaty liturgiczne

36

27

25

25

25

28

25

23

25

22

30

17

18

28

Stalle

12

7

6

7

5

7

5

6

5

7

12

5

5

7

Misa chrzcielna

37

26

24

25

28

28

25

23

21

26

33

21

22

30

Anioł chrzcielny

42

28

25

27

32

35

34

35

32

28

35

22

23

23

Rzeźby

33

15

13

13

17

18

17

16

13

15

19

12

14

15

Krzyż ołtarzowy

31

21

24

22

24

27

14

25

25

22

26

18

21

25

Krzyże tryumfalne

8

7

5

6

5

7

5

6

4

4

7

2

1

5

Cyboria

18

14

12

13

12

14

11

13

11

10

12

7

6

13

Meble

13

8

9

7

5

7

4

5

4

6

8

4

4

6

Płyty nagrobne

18

13

11

10

11

56

11

12

13

13

16

10

12

12

Epitafia

63

34

31

29

49

56

48

45

44

44

53

38

37

52

Instalacja ele.

17

11

13

12

9

12

10

12

10

10

15

7

8

13

Piece

18

13

13

13

22

25

21

20

18

14

17

10

13

14

Ogrzewanie (CO)

4

3

4

5

2

3

2

3

4

3

6

1

3

3

RAZEM

860

592

548

526

598

722

578

577

552

591

735

489

514

619


 

Sumując straty w poszczególnych powiatach otrzymujemy zatrważającą liczbę 8 514  zniszczonych obiektów wyposażenia wnętrza budowli sakralnych.

Przedstawiona statystyka w niektórych wypadkach może być jednak mało obiektywna i nieścisła, obarczona wieloma błędami. Podobnie jak obarczanie całą odpowiedzialnością Niemców, choć ma swoje uzasadnienie moralne, to jednak pod względem sprawczym jest niewystarczające.

Faktem jest, że największe spustoszenie uczyniły bezpośrednie działania wojenne, w wyniku których wiele kościołów zostało zniszczonych, uszkodzonych bądź wypalonych. Działania te nie miały jednak charakteru celowego lecz wynikały raczej ze “strategicznej konieczności”, błędu a niekiedy przypadku. Zarówno jedna jak i druga strona starała się minimalizować straty w dziedzictwie kultury. Przykładem może służyć Kamień, w którym zniszczenia zabudowy (w tym zabytkowej) sięgały do 75%, a mimo to kościoły ocalały praktycznie nie naruszone. Wprawdzie w połowie marca 1945 roku Hitler wydał rozkaz pozostawiania po sobie “martwej i spalonej ziemi”, to jednak wydaje się, że nie odnosił się on do dóbr kultury czy nawet zwykłych domostw. Większość miejscowości i wsi Pomorza, w których nie toczyły się zacięte walki, została przejęta przez polskich przesiedleńców w stanie nienaruszonym. Być może rozkaz ten był ignorowany, bowiem wśród Niemców do końca było obecne przeświadczenie o tymczasowości zmian i szybkim powrocie na utracone ziemie.

Prowadzona przez władze III Rzeszy od lipca 1944 do marca 1945 roku planowa ewakuacja, postrzegana była często błędnie jako (nie mająca sobie równych) masowa grabież. Tymczasem niejednokrotnie dzięki tym skrupulatnym zabiegom udało się uchronić wiele dóbr przed całkowitym zniszczeniem. Wywiezione w głąb Rzeszy ulegały jednak często rozproszeniu lub trafiały do rąk prywatnych i do tej pory nie powróciły na swoje miejsce. Nie wiemy też ile zniszczeń i strat powstało z ręki wycofujących się oddziałów niemieckich, bądź przez rzesze uchodzców, dla których świątynia stawała się często przejściowym domem.

W końcu nie dysponujemy też danymi dotyczącymi zniszczeń i strat jakie powstały po 1945 roku. Ile kościołów zostało splądrowanych, zdewastowanych czy podpalonych przez “zwycięzców”, zaprowadzających na zdobytych ziemiach ideologię “śmierci Boga”? Ile świątyń i budynków parafialnych została ograbiona przez falę szabrowników wywożących swe łupy ciężarówkami w głąb Polski ?

Nieokreślony status ziem odzyskanych i utrudnianie przez władze państwowe przejmowania budynków sakralnych spowodowało dalsze straty. Wiele świątyń rozebrano w celu pozyskania materiału na odbudowę Warszawy. Niejednokrotnie rozbierano nawet kościoły nieuszkodzone. W małych miejscowościach, w których znajdowało się więcej świątyń, jedną pozostawiano dla kultu, a inne zamieniano w muzea czy domy kultury. Wiele obiektów trafiło też do muzeów i bibliotek w głębi kraju, pozostając tam do dnia dzisiejszego. Ile w końcu zniszczono tylko dlatego, że nosiły na sobie ślady “niemczyzny”. Niszczono polichromie, ołtarze ambonowe ... Niestety praktycznie nie dysponujemy dziś dokumentacją zniszczeń powojennych. Z przyczyn ideologicznych prace nad nią jeszcze do niedawna były niemożliwe. Dopiero w ostatnich czasach zaistniała możliwość sięgnięcia po nie dzięki odtajnieniu akt i archiwów, szczególnie ministerstwa do spraw wyznań. Dotychczas udało się ustalić jedynie w zarysie następujące dane:
 

   Kościoły zrujnowane po 1945 roku

168    

   Kościoły rozebrane przez władze           państwowe w latach 1948 - 1989

102    

   RAZEM

270   

 

    Kościoły odbudowane po 1974 roku

124   

    w odbudowie

4   

    nie odbudowane

40   

 

 



Do góry