Architektura Pomorza

województwo: Zachodniopomorskie
powiat: policki
gmina: Trzebież
diecezja: Szczecińsko-Kamieńska
dekanat: Police
parafia: Podwyższenia Krzyża Świętego

Duża wieś o średniowiecznym rodowodzie, położona nad Zalewem Szczecińskim, na skraju Puszczy Wkrzańskiej. W przeszłości nosiła nazwy: Zegenhort, Ziegenort, wywodzące się prawdopodobnie od gatunku ryby obficie poławianej w wodach Zalewu Szczecińskiego. Zapewne już pod koniec średniowiecza następuje rozwój miejscowości i ekspansja jej mieszkańców w kierunku północno-wschodnim. Parcie to zaowocowało utworzeniem nowego osiedla po drugiej stronie dość szerokiego pasa trzęsawisk. Na mapie Lubinusa z roku 1618, a następnie Shnettona z lat 1780 i 1913 widnieją już dwa człony miejscowości (Klein und Gross Ziegenort). Trzebież była już w tym czasie centralnym punktem administracji gospodarczej i kościelnej. Do końca XIX wieku Trzebież była wsią o typowo rybackim charakterze, aczkolwiek znaczącą rolę w gospodarce miejscowości odgrywał również przemysł drzewny. Obecnie Trzebież zmienia swój charakter na wczasowo-wypoczynkowy za sprawą przybywających tu chętnie mieszkańców szczecińskiej aglomeracji. Znajduje się w niej wiele ośrodków wczasowych, Centralny Ośrodek Żeglarski PZŻ, port jachtowy, pasażerski i rybacki, morskie przejście graniczne.

Źródła

- W roku 1309 odnotowano roszczenia klasztoru w Jasienicy dotyczące dziesięciny z Trzebieży.
- W 1320 roku Książę Bogusław IV podarował mieszczaninowi szczecińskiemu Gotfrydowi von Breslau wieś - villam gue vocatur Zegenhort. Pommersche Urkundenbuch?
- W roku 1328 ówcześni właściciele Trzebieży - rodzina von Eichstaedt - przekazała część dochodów ze wsi na rzecz klasztoru w Jasienicy. Hoogeweg, Die Stifter und Kloster der Provinc Pommern, s. 83.
- Pod rokiem 1359 wymieniony został ksiądz - Johannes. Pierwsza świątynia pod wezwaniem św. Katarzyny powstała więc prawdopodobnie przed tym rokiem i była to zapewne gotycka budowla wzniesiona z cegły. H. Heyden, Pommersche Geistliche vom Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert, s.47.
- Prawo patronatu nad kościołem należało wówczas do księcia a administracyjnie kościół znajdował się w zarządzie archidiakonatu w Szczecinie. Berghaus, Landbuch von Pmmern und Rugen, Berlin 1865, s. 1057.
- W roku 1534 pieczę nad kościołem przejęli protestanci. Trzebież została administracyjnie włączona do synodu we Wkryujściu (Uckermunde). WAP Szczecin, Rep. 33, Nr 689, Kirchenvisitationen der Uskermundschen Synode, Vol. II, 1809 - 1832.
- W roku 1587 wspomniany został pastor ewangelicki nazwiskiem Gregor Stellmacher, a w roku 1600 wymienia się nazwisko Zachaus Muller. H. Heygen, Pommersche Geistliche vom Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert, także: WAP Szczecin, Rep.5. tit. 63, Nr 116.
- Po pokoju westfalskim w 1664 roku władze szwedzkie zarządziły przeprowadzenie wizytacji kościelnych celem ustalenia stanu budynków, obsady pastorów, dziesięcin ze strony wiernych. W wyniku wizytacji stwierdzono, że kościół jest bardzo dobrze administrowany przez pastora nazwiskiem Martinus Kamenski z Moraw. Berghaus, Landbuch von Pommern und Rugen, Berlin 1861, s. 1057.
- W roku 1828 w Trzebieży Wielkiej otwarto pierwszą szkołę przyparafialną. WAP Szczecin, Rep. 33. Nr 3801, Das Kirchen und Schulwesen zu Ziegenort.
- Okręg kościelny Trzebieży Wielkiej rozciągał się na wsie: Brzóski, Smolarnię - Białcz, Trzebieradz, Nową Jasienicę i Małą Trzebież. Początkowo istniał tylko kościół parafialny w Trzebieży , później wybudowano w Małej Trzebieży kaplicę, w której od czasu do czasu odprawiały się nabożeństwa. Podobna kaplica była w Brzóskach, w której nabożeństwa odprawiały się raz na kwartał. W 1786 r. wybudowano w Niekłończycy kościół filialny, który obsługiwał wioski : Karpin, Drogoradz i Uniemyśl. WAP Szczecin, Rep. 33, Nr 689.
- W tym samym czasie uposażano też kościół w trzebieży. Młynarz Dawid Platen ufundował galerię – tzw. chór młynarzy.
- Z powodu wzrastającej liczby wiernych w roku 1745 zdecydowano się na częściowe rozebranie starego kościoła i jego powiększenie.
- W latach 1801 i 1805 przeprowadzono drobne prace renowacyjne.
- W tym samym okresie podjęto starania o utworzenie nowego cmentarza, gdyż przykościelny był już przepełniony. Mały cmentarz rodziny Forstmeister utworzono przy rozwidleniu dróg na Jasienicę.
- Podczas działań wojennych w 1945 roku kościół praktycznie nie ucierpiał.
- 2 września 1946 roku kościół poświęcono. Tym samym utworzono w Trzebieży Parafię pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego.

Architektura:

Kościół usytuowano we wschodnim skraju osady na niewielkim, sztucznym wyniesieniu, przy rozwidleniu dróg. Nie wiadomo dokładnie jaka była forma pierwotnej budowli. Nie wiadomo też w którym kierunku rozbudowano świątynię. Z przekazów historycznych i zachowanych pod tynkiem reliktów wcześniejszego obiektu można wywnioskować, iż była to prawdopodobnie świątynia salowa, orientowana, o masywnych ścianach, prostym zamknięciu od wschodu i bez wieży zachodniej. Wydaje się też, iż rozbudowano ją w kierunku wschodnim a do elewacji zachodniej dobudowano wieżę.
Przy rozbudowie zachowano więc pierwotną formę i zarys kamiennych fundamentów. Ściany podwyższono o około półtora metra. Uwidacznia to uskok powstały w wyniku zmniejszenia grubości nabudowanego muru. Przemurowano również otwory okienne różnicując przy tym ich liczbę (w elewacji północnej znajduje się pięć okien a w ścianie południowej siedem). Otrzymały one proste ościeża zamknięte łukiem odcinkowym. Od wschodu do dwóch okien w korpusie nawowym dodano dwa niewielkie okienka szczytowe o identycznym wykroju. Koronę murów zwieńczono profilowanym gzymsem. Wnętrze zamknięto nowym, drewnianym sklepieniem zwierciadlanym oraz dachem dwuspadowym krytym blachą dachówkopodobną. Od strony północnej dobudowana została niewielka zakrystia na planie kwadratu, kryta dachem pulpitowym.

Do zachodniej elewacji kościoła dobudowana została wieża wzniesiona na planie kwadratu. Podstawa jej, równa wysokością nawie wymurowana została w cegle. Uwydatnione obecnie naroża były zapewne boniowane. Od strony zachodniej zlokalizowane zostało wejście do świątyni. Portal o uskokowych ościeżach zamknięty jest łukiem koszowym. Drzwi dwudzielne z przeszklonym nadprożem. Powyżej wejścia znajduje się okno o uskokowych, prostych ościeżach, zamkniętych łukiem odcinkowym. Identyczne okna z okiennicami znajdują się w górnej partii elewacji północnej i południowej. Zaskakuje ich asymetryczne osadzenie w ścianach. Wyższa kondygnacja posiada konstrukcję szkieletową, oszalowaną. Ściany rozczłonkowane są drewnianymi pilastrami i centralnie osadzonymi oknami zamkniętymi okiennicami. Na wysokości profilowanego gzymsu koronującego znajdują się cztery tarcze zegarowe. Wieża kryta jest barokowym hełmem dwuczłonowym z ośmioboczną latarnią z żaluzjami oraz iglicą zakończoną kulą i krzyżem.
Plac kościelny o regularnym, prostokątnym zarysie pełnił niegdyś funkcję cmentarza, po którym nie ma obecnie śladu. Otoczony jest kamiennym murkiem oporowym i metalowym parkanem. Wejście na plac i do kościoła znajduje się po stronie zachodniej.

Wyposarzenie:

Wyposażenie w całości współczesne.
Jedynie na wieży zachowały się dzwony i mechanizm zegarowy.
Na emporze chórowej organy o nieustalonej jak na razie metryce, wyremontowane w 1958 roku.


Według niemieckiej inwentaryzacji do doku 1945 w kościele znajdowały się:
- Dwa brązowe lichtarze ołtarzowe z1641 roku, odlane według starszej formy.
- Duży świecznik wiszący na sześć świec, pochodzący z roku 1613.
- Cyborium na hostie ufundowane w 1721 roku przez Jahel und Swatzhoffen. Sporządzone z białego srebra z bogatą ornamentacją z liści na pokrywie i ścianach naczynia.
- Kielich mszalny wykonany ze srebra, pozłacany, o formie gotyckiej. Głębokość czary wynosiła dwadzieścia dwa centymetry. Pod spodem posiadał stempel Gryfa szczecińskiego. Do kielicha dołączona była patena z napisem - Martinus Kamensky Brunnens Moraws, pastor Ziegenortens, Donat Templo 1658. Renowat 1750 r.
- Kielich mszalny ze srebra, pozłacany, wykonany przez tego samego złotnika. Głębokość czary szesnaście centymetrów. Do kielicha dołączona była patena podarowana kościołowi przez pastora Jordana w roku 1758.
- Duże cyborium z pokrywką w kształcie kuli - datowane na rok 1654.
- W wieży kościelnej były dwa dzwony odlane - jeden przez Georga Ko fffffffffffffffffffffffff