Architektura Pomorza

KOŚCIÓŁ POFRANCISZKAŃSKI

- w roku 1240 książę Barnim I sprowadził do Szczecina franciszkanów i lokował ich na terenie nadodrzańskim.

- Pierwotny kościół otrzymał formę niewielkiej świątyni salowej wykonanej w cegle, a zabudowania klasztorne wzniesiono zapewne w konstrukcji szkieletowej.

- Około 1300 roku po wschodniej stronie świątyni zaczęto wznosić mury prezbiterium, nowego, znacznie już większego kościoła.

- Klasztor wymieniony został po raz pierwszy w 1318 roku przy okazji sporu dotyczącego finansowania budowy odcinka obwarowań miejskich, który miały przylegać do klasztoru. W wyniku podjętych prac rozebrano XIII wieczne zabudowania klasztorne i podwyższono cały teren do 2-4 metrów.

- Na początku XIV wieku wraz z murami obronnymi zaczęto wznosić ceglane mury założenia klasztornego, a następnie korpusu nawowego kościoła.

- W roku 1334 miała miejsce konsekracja zapewne pierwszego z ołtarzy, ufundowanego przez szczecińskich kupców.

- w roku 1338 pochowano w posadzce kościoła mieszczanina Heinricha L., a w roku 1378 małżonków von Rabenstein.

- Około roku 1400 zabudowano przestrzenie międzyskarpowe naw bocznych tworząc kilka kaplic.

- W roku 1410 do wschodniej ściany nawy południowej dobudowano kaplicę NMP i Wszystkich Świętych, ufundowaną przez bractwo Draker Company.

- W roku 1412 we wnętrzu kościoła miejsce wiecznego spoczynku znalazł burmistrz Otto Jageteuffel.

- Wobec nasilających się na Pomorzu ruchów reformatorskich, konwent w roku 1525 opuścił Szczecin. W zabudowaniach klasztornych urządzono przytułek i szpital dla biednych, funkcjonujący aż do XVII wieku.

- W roku 1535 kościół zamieniono na zbór protestancki.

- W czasach napoleońskich kościół pozbawiony wyposażenia pełnił funkcję magazynu żywności.

- W roku 1817 po pożarze fary św. Mikołaja kościół klasztorny przejął na pewien czas funkcję świątyni parafialnej.

- w roku 1856 rozebrano walące się zabudowania klasztorne a na ich miejscu wzniesiono zabudowę mieszczańską.

- Mimo podejmowanych w latach 1677, 1694, 1818, 1834-37, 1878 remontów, stan techniczny obiektu stale się pogarszał. Noszono się nawet z zamiarem rozebrania kościoła. Zamknięty w 1899 roku kościół, do końca lat dwudziestych XX wieku pełnił funkcję magazynu.

- W latach 1930 – 1938 z inicjatywy szczecińskiego konserwatora H. Lemcke przeprowadzono remont świątyni; wzmocniono fundamenty oraz ściany i sklepienia żeliwnymi ściągami, skuto tynki zewnętrzne i wewnętrzne rekonstruując detale architektoniczne. Przełożono pokrycie dachowe.

- w roku 1957 ocalały kościół zwrócono Kościołowi.

- 15 XI 1959 roku kościół konsekrowano.

Zgodnie z obowiązującą w zakonach mendykanckich regułą, kościół i zabudowania klasztorne zlokalizowano na otrzymanym od fundatorów terenie w sąsiedztwie targu i portu, w południowo zachodniej części podgrodzia. Budowę zachowanej do dzisiaj świątyni rozpoczęto od wzniesienia jednonawowego, trzyprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego poligonalnie siedmioma ścianami z dziesięcioboku, o planie zbliżonym do koła. Później dobudowano korpus nawowy i przylegające doń od południa zabudowania klasztorne w formie czworoboku z wirydarzem po środku.

 

Wszystkie obiekty wzniesiono z cegły o wymiarach 270/285 x15/135 x 90/100 ułożone w wiązaniu wendyjskim w prezbiterium i gotyckim w korpusie nawowym. Pionowe podziały zewnętrznych elewacji prezbiterium wyznaczają wysokie, sięgające gzymsu koronującego przypory, podziały poziome zaś profilowane gzymsy (okapnikowy i wieńczący), oraz towarzyszące im fryzy z płyt i kształtek ceramicznych. Szczególnie ciekawy jest fryz podokienny wykonany z kwadratowych płyt ceramicznych z pięknym motywem winnej latorośli. Pomiędzy przyporami znajdują się ostrołukowe okna z laskowaniem, wypełniające niemal całą przestrzeń międzyskarpową od gzymsu okapnikowego po wieńczący. Ościeża okien są profilowane dwoma wklęskami oraz ustawionymi w uskokach półwałkami. Posiadają skośne parapety połączone gzymsem okapnikowym. Oszklenie okien wykonano ze szkła białego, za wyjątkiem trzech okien w zamknięciu prezbiterium, w których w latach sześćdziesiątych XX wieku założono witraże. W przyziemiu elewacji południowej zlokalizowane są dwie wnęki zamknięte drzwiami stalowymi z okuciami.

 

Wnętrze prezbiterium (nieotynkowane) podzielone jest na dwie strefy. W dolnej znajdują się arkadowe wnęki, wykonane w grubości muru, wielkością odpowiadające szerokości przęsła. W prezbiterium zwieńczone są one łukiem odcinkowym, w zamknięciu prezbiterium zaś, nisze te mają wykrój ostrołukowy, profilowane ościeża, a wnętrze ich zdobią blendy w formie trójliścia. Prawdopodobnie zlokalizowane w nich były skromne sedilia przeznaczone dla zakonników. W obu skrajnych bokach zamknięcia prezbiterium znajdują się dwa portale o rozglifionych i profilowanych ościeżach. Znacznie bogatszy w wystroju jest portal południowy ze strefą kapitelową w formie fryzu o zniszczonych obecnie reliefach. Obok tego portalu znajduje się również ostrołukowa nisza o nieznanym przeznaczeniu.

 

W górnej strefie oddzielonej od poprzedniej ozdobnym fryzem z kwadratowych płytek ceramicznych o skutych reliefach i gzymsem, znajdują się okna. W przestrzeniach międzyokiennych żebra sklepienne spływają na pojedyncze, profilowane służki, na których umiejscowione są ceramiczne, owalne tarcze zdobione polichromią w formie tarcz herbowych. Ich liczba (12) pozwalałaby widzieć w nich znaki konsekracyjne świątyni – tzw. zacheuszki, jednak ich wysokie umiejscowienie zdaje się temu przeczyć? W prezbiterium służki nie dochodzą do gzymsu, podwieszone są na ceramicznych wspornikach w formie stylizowanych liści. W zamknięciu prezbiterium służki opadają aż na posadzkę. Prezbiterium przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a w zamknięciu gwiaździstym. Prezbiterium oddzielono od nawy głównej łukiem tęczowym o profilowanych krawędziach. Z nasady łuku spływają po ścianach ciężkie pięcioboczne służki, zakończone wspornikami ozdobionymi motywami liści kasztana. Pod wspornikami znajdowały się płaskorzeźby figuralne. Zachowała się jedynie rzeźba po stronie północnej przedstawiająca siedzącą postać męską – prawdopodobnie budowniczego świątyni. Prezbiterium kryte jest ceramicznym dachem dwuspadowym, załamanym wielobocznie nad zamknięciem prezbiterium. Jest on o połowę niższy od dachu korpusu nawowego.

 

Część nawowa w formie gotyckiej hali, powstała w drugim etapie budowy kościoła i całego założenia klasztornego. Elewacje zewnętrzne oskarpowano. W późniejszym czasie pomiędzy przypory wbudowano kaplice. Na początku XV wieku przy wschodniej ścianie nawy południowej dobudowano kaplicę Mariacką.

 

Mury wzniesione z cegły o różnych wymiarach w wiązaniu wendyjskim i gotyckim, pozostawiono w licu ceglanym, otynkowano jedynie wewnętrzne ściany korpusu nawowego i kaplic oraz wysklepki sklepień. Zgodnie z obowiązującym wówczas kanonem w cegle pozostawiono także żebra sklepienne, podłucza arkad, kształtki ościeży okiennych oraz prawdopodobnie filary, które wtórnie pobiałkowano. Wnętrze korpusu nawowego podzielone jest na trzy nawy i siedem przęseł, rzędami ośmiobocznych filarów, z wyodrębnioną strefą kapitelową zaznaczoną w formie przewiązek. Na filarach wsparte są żebra sklepienne i podłucza ostrołukowych, profilowanych kształtką ceramiczną arkad. Nawę główną przykrywa sklepienie gwiaździste, nawy boczne zaś sklepienie krzyżowe. Na jednym z filarów zachodnich zachowała się polichromia w formie wici roślinnej. Fundamenty filarów korpusu nawowego spoczywają na faszynie z pionowo wbitych w podłoże pali, ujętych górą w drewniane ramy, na które nałożono kamienie i wymurowano ceglaną ławę.

 

Północna elewacja korpusu jest dwustrefowa. W przyziemiu uskokowe przypory zlicowane są z murem kaplic. Ponad pierwszym uskokiem zdobione są blendą z maswerkiem. W przęśle środkowym usytuowany jest ostrołukowy portal o ościeżach profilowanych gruszkowymi kształtkami. Trudno powiedzieć czy wejście portalowe w tym miejscu istniało od początku, czy też powstało z chwilą wybudowania kaplic? Cechą charakterystyczną jest zróżnicowana wysokość kaplic; trzy centralne i dwie przy narożnikach są wyższe, a dwie pomiędzy nimi niższe. W elewacjach kaplic umieszczone są szerokie, ostrołukowe okna podzielone prostymi laskami na pięć pól. W drugiej strefie ponad pulpitowymi dachami kaplic rozmieszczonych jest siedem ostrołukowych, trójdzielnych okien o płytkich, profilowanych ościeżach.

 

Elewacja zachodnia opięta jest czterema przyporami, a w narożniku północnym ujęta wieloboczną klatką schodową zwieńczoną stożkowym, ceglanym hełmem. W partii przyziemia przy narożniku południowym i w części środkowej widoczne są ślady po zamurowanych wejściach. Pomiędzy przyporami umieszczone są cztery wysmukłe, ostrołukowe okna oparte na gzymsie, profilowane półwałkowymi kształtkami. Okna centralne są czterodzielne skrajne zaś trójdzielne. Elewację wieńczy szczyt rozczłonkowany ośmioma profilowanymi sterczynami ze stożkowatym zakończeniem. Pomiędzy sterczynami znajdują się blendy wypełnione maswerkiem. Elewacja południowa z czterema kaplicami wbudowanymi pomiędzy przypory, jest częściowo zasłonięta dobudowanymi skrzydłami klasztornymi. Wzniesiono je w latach 1982-85 w miejscu pierwotnej zabudowy klasztornej. Odsłonięte są tylko cztery przęsła środkowe. W murach kaplic usytuowane są szerokie półkoliście zakończone okna. Powyżej pulpitowych dachów kaplic umieszczone są ostrołukowe okna o ościeżach opracowanych w identyczny sposób jak po stronie północnej. Elewację wschodnia kościoła zasłania prezbiterium i kaplica. Odsłonięty jest tylko mur po stronie północnej, w którym znajduje się szerokie ostrołukowe wejście o jednouskokowych ościeżach, a nad nim okno. Podobne wejście znajdowało się również po stronie południowej jednakże zostało przesłonięte wybudowaną w tym miejscu kaplicą. Ich przeznaczenie i czas powstania są trudne do ustalenia. Widoczna jest także partia szczytu z latarnią pośrodku. Narożniki latarni są boniowane, a jej elewacje otynkowane i podzielone gzymsami kordonowymi. Podziały kondygnacyjne podkreślają też okna, występujące w elewacji wschodniej latarni. Szczyt podzielony jest czterema sterczynami oraz blendami wypełnionymi maswerkami wykonanymi z kształtki ceglanej częściowo glazurowanej.

 

Prezbiterium i korpus nawowy nakryte są dachami ceramicznymi dwuspadowymi, zwieńczenie sygnaturki opieżone jest blachą ocynkowaną, malowaną. Posadzki wykonane są obecnie z odłamków marmurowych połączonych w kwadratowe płyty. Tylko w prezbiterium posadzka wykonana jest z całych płyt marmurowych różnej wielkości. Pierwotnie kościół posiadał prawdopodobnie posadzkę ceramiczną.

- Dwie płyty nagrobne; Henryka i Gertrudy Rabenstorpów z 1378 roku, oraz Beningny Schenings z 1676 roku. Inne płyty znajdują się w chodniku po północnej stronie prezbiterium.

- XV wieczne freski na ścianach kaplicy i na wschodniej ścianie nawy południowej - postać Matki Bożej na tle promieni.

- Fragmenty polichromii na zachodnim filarze.

- Organy barokowe przywiezione po 1945 roku z terenu Mazowsza znajdują się na emporze wykonanej współcześnie.

- Dzwon w sygnaturce wypożyczone z Muzeum Narodowego.