LIPIANY ( Lippehne )

Województwo: zachodniopomorskie

Powiat: pyrzycki

Gmina: Lipiany

Diecezja: szczecińsko-kamieńska

Dekanat: Lipiany

Parafia: Wniebowzięcia NMP

Miasto o słowiańskim rodowodzie z dobrze zachowanym średniowiecznym planem owalnicy, położone na półwyspie oblewanym przez jezioro Wądół. Powstała z czasem w najwęższym miejscu grobla, utworzyła dwa zbiorniki (Lipiański Północny i Lipiański Południowy) połączone obecnie strugą?. Prawa miejskie otrzymały Lipiany ok. 1300 roku. W dawnym nazewnictwie wymieniane jako Lipene. Do 1945 roku miasto nosiło nazwę Lippehne. Swoisty urok nadają miastu pozostałości murów miejskich z bramami (Myśliborską i Pyrzycką) z XIV w., kościół z XIII w., ratusz z drugiej połowy XVII w., oraz domy o konstrukcji szkieletowej z XVIII i XIX w.

Źródła

- W wiekach VIII - XII na wyspie jeziora Lipiańskiego Północnego istniał gród graniczny plemienia Pyrzyczan położony przy prastarym szlaku łączącym Pomorze z Wielkopolską. Na pobliskim półwyspie rozwijała się osada podgrodziowa, która dała początek obecnemu miastu.

- W roku 1249 po raz pierwszy wymieniono Lipene – Riedel, Codex diplomaticus Brandenburgensis, A XVIII, 61.

- W 1265 roku wzmiankowano pustelnię (erem) Augustianów, wspomniany został między innymi Teodoryk przeor klasztoru. Klasztor istniał do roku 1290, w którym Augustianie lipiańscy przenieśli się do Chojny.

- Przed rokiem 1269 Ziemia Lipiańska (terra Lipene) stanowiąca własność książąt pomorskich przekazana została biskupom kamieńskim.

- 18 sierpnia 1276 Biskup kamieński Herman sprzedał Ziemię Lipiańską margrabiom brandenburskim, którzy włączyli ją do Nowej Marchii.

- Przed rokiem 1302 Lipiany otrzymały prawa miejskie.

- W XIII wieku w centrum osady wzniesiono granitowy kościół.

- W 1335 roku margrabia Ludwik przekazał parafie lipiańską kolegiacie św. Piotra i Pawła w Myśliborzu.

- Po roku1538 kościół parafialny przejęli protestanci. Przy kościele wzniesiono szpital i szkołę.

- W wieku XVII Lipiany spustoszyły wojny, liczne pożary i zarazy.

- W latach 1689-91 odbudowano zniszczony pożarami kościoła a w latach 1746-51 rozbudowano go.

- W roku 1797 uderzenie pioruna spowodowało ponowny pożar kościoła.

- W latach 1861-62 przeprowadzono odbudowę i kolejna przebudowę kościoła.

- W roku 1911 miał miejsce kolejny pożar świątyni.

- W roku 1915 ukończono odbudowę kościoła nadając mu obecną formę.

- 19 sierpnia 1945 poświęcono kościół parafialny nadając mu wezwanie Wniebowzięcia NMP.

Architektura:

Kościół wzniesiono w XIII wieku na niewielkim wyniesieniu zwanym wzgórzem Chramowym, w sąsiedztwie średniowiecznego rynku. Była to typowa jak na ówczesne czasy świątynia salowa bez wieży i chóru, orientowana. Wzniesiono ją w całości z kwadr granitowych na kamiennym fundamencie z fazowanym cokołem. Kryta była zapewne stropem belkowanym i dachem dwuspadowym. Liczne pożary i zniszczenia oraz kolejne odbudowy niemal całkowicie zatarły pierwotną formą świątyni, z której zachowała się jedynie dolna partia muru prezbiterium.

W XIX wieku kościół całkowicie przebudowano. Najpierw rozebrano wszystkie ściany kościoła i wymurowano je ponownie z użyciem kamienia narzutowego, różnej wielkości, przyciosanego tylko od lica. Kwadry użyto wtórnie jedynie w partii cokołowej i w narożnikach ścian. Prezbiterium oraz obramienia okien i portalu zachodniego oraz gzyms koronujący wymurowano w cegle. W drugim etapie rozbudowy wzniesiono wieżę zachodnią oraz skrzydła nawy poprzecznej nadające świątyni nowy plan krzyża łacińskiego. Ściany transeptu wymurowano z kamienia narzutowego. W cegle wykonano schodkowane szczyty, obramienia okien, archiwolty i ościeża portali.

Okna części nawowej posiadają profilowane, ostrołukowo zamknięte ościeża i skośne parapety. Osadzone są symetrycznie w górnej partii muru. Pod nimi znajdują się mniejsze okna o prostych, ostrołukowych ościeżach. Okna w ścianach wschodniego i zachodniego skrzydła transeptu posiadają identyczny układ, lecz są nieco mniejsze. Ściany północna i południowa transeptu posiadają odmienny układ. Znajdują się w nich ostrołukowe, profilowane portale ujęte w archiwolty z pinaklami. Nad archiwoltą umieszczono uskokowy oculus z maswerkiem. Całą kompozycję flankują dwie pary wąskich okien o znanym już wykroju. Schodkowe szczyty transeptu rozczłonkowane są ostrołukowymi blendami – środkowa z maswerkiem.

Mury prezbiterium oraz szczyt schodkowany i blendowany wymurowano w całości z cegły. Posadowiono je na starej warstwie cokołowej wykonanej z tej samej wielkości kwadr granitowych. Ich regularny układ, fazowanie i bardzo dobra technika obróbki kamienia, zdradzają wczesny rodowód lipiańskiej świątyni, podkreślają jej znaczenie i związek z jedną z najlepszy strzech budowlanych, jak również zamożność fundatorów. Do południowej strony prezbiterium dobudowano w XX wieku ceglaną zakrystię z wysokim dachem pulpitowym, sięgającym gzymsu koronującego. Dlaczego zdecydowano się na takie rozwiązanie ograniczające dostęp światła do wnętrza prezbiterium, nie wiadomo?

Wszystkie ściany zwieńczone są ceramicznym gzymsem koronującym, a całość budowli kryta jest ceramicznymi daczami dwuspadowymi.

Wieża zachodnia wzniesiona prawdopodobnie jako ostatni element świątyni posiada plan kwadratu. W dolnej kondygnacji - do wysokości murów nawy - kamienna, w wyższej zaś ceglana. Od zachodu znajduje się wejście. Wiedzie ono przez dwa uskokowe portale o ceglanych, ostrołukowych ościeżach. Sklepiona przestrzeń pomiędzy nimi tworzy rodzaj kruchty. Portal wewnętrzny zwieńczony jest dekoracyjną archiwoltą, a dwudzielne drzwi rodzajem drewnianego tympanonu z wizerunkiem Chrystusa. Wyższa kondygnacja pełni rolę dzwonnicy, z tego też względu ażurowe elewacje rozczłonkowane są ostrołukowymi blendami, w których znajdują się pary ostrołukowych okien z żaluzjami. W zwieńczeniu blend umieszczono tarcze zegarowe. Wieża zakończona jest czterema szczytami, narożnymi pinaklami i ostrosłupowym, ceglanym hełmem zakończonym kulą i krzyżem.

Wzniesienie, na którym znajduje się kościół otoczone jest murem oporowym. Szczególną ozdobą świątyni jest okalający ją drzewostan, który w większości stanowią wiekowe lipy i tuja.