Architektura Pomorza

 

Niewielka wieś o wczesnośredniowiecznym rodowodzie położona na piaszczystym wyniesieniu w pradolinie rzeki Welse, w odległości 13 km na zachód o Schwedt. Od 1 stycznia 2003 roku w granicach miasta Schwedt. Dogodne połączenie komunikacyjne zapewnia miejscowości przebiegająca opodal linia kolejowa Angermünde -Tantow-Szczecin ze stacjami w pobliskich wsiach Passow i Schönow oraz szosa Schwedt-Prenzlau.

W przeszłości wieś o typowo rolniczym charakterze otoczona przez łąki i pastwiska słynęła z hodowli bydła. Obecnie powoli zatraca swój wyłącznie agrarny charakter. Z chwilą budowy w Schwedt zakładu przetwórstwa ropy naftowej, opodal wioski zlokalizowano dużą stację przeładunkową paliw płynnych. 

Najstarsze źródło piśmienne z 1308 roku określa wieś mianem Nowa Stendal. Przypuszczalnie nazwę taką nadali miejscowości przybyli tu w XII wieku koloniści niemieccy, pochodzący z miejscowości Stendal w regionie Altmark. Początki osady związane są jednak z czasami osadnictwa słowiańskiego. Tak wczesną metrykę potwierdził, pozyskany wewnątrz osady, materiał archeologiczny pochodzący z IX i X wieku. Przekazy źródłowe informują o istnieniu tu słowiańskiego grodu warownego, strzegącego przeprawy przez rzekę Welse (bród albo grobla), usytuowanej na bagnistym obniżeniu pomiędzy morenowymi wzgórzami. Według innego źródła, jeszcze w 1712 roku miejscowość otoczona była wałami ziemnymi i szańcami (przypuszczalnie umocnienia te były pozostałościami po wojnie trzydziestoletniej). Ślady wałów i fosy są jeszcze częściowo rozpoznawalne w terenie. Lokalizacja wsi na trakcie przeprawowym, obok niewątpliwych korzyści materialnych, pociągała za sobą pewne niebezpieczeństwa, szczególnie w dobie konfliktów zbrojnych. Już w 1303 roku miejscowość była świadkiem bitwy rozegranej pomiędzy Brandenburgią i Pomorzem. Fakt istnienia szańców jeszcze w XVIII wieku świadczy, iż nie była to potyczka ostatnia. W XVI wieku we wsi znajdowało się około dwudziestu zagród chłopskich. Podczas wojny trzydziestoletniej wieś pustoszyły wielokrotne pożary i epidemia dżumy. W roku 1687 we wsi pozostało jedynie trzech chłopów. W XVIII wieku rozpoczął się powolny rozwój osady. Na początku wieku XIX we wsi istniało: jedenaście gospodarstw chłopskich, jedenaście zagród i domy rzemieślników. Funkcjonowały również: urząd celny, leśniczówka, cegielnia, gorzelnia i folwark. W roku 1900 brzegi rzeki Welse połączono nowym mostem żelbetowym. Rozwój miejscowości zahamowany został wybuchem I wojny światowej. Ofiary konfliktu upamiętniono wymownym obeliskiem zlokalizowanym w centrum osady. Po wojnie rozpoczął się nowy etap rozwoju wsi. W roku 1933 Stendel zamieszkałe było przez 346 mieszkańców. Z chwilą wybuchu II wojny światowej cała produkcja nastawiona została na potrzeby armii niemieckiej. W roku 1945 wieś włączona została w rubież obronną mającą przeszkodzić armii radzieckiej w marszu na Berlin. W tym też celu 26 kwietnia 1945 roku wojska niemieckie wysadziły most na rzece. Nowy most o konstrukcji drewnianej wzniesiono w 1947 roku. Po czterdziestu latach zastąpiono go obecnym - żelbetowym. W latach 1980-2000 przeprowadzono wiele inwestycji infrastrukturalnych. Przebudowano drogę łączącą wieś z sąsiednimi osadami, zmieniając nawierzchnię z kamiennej na bitumiczną i prostując niektóre odcinki. Przebudowano gruntownie główną ulicę przelotową przez wieś. Ułożono nową sieć wodociągową i energetyczną oraz gazową. Po roku 2000 renowacji poddano kościół łącznie z obejściem. Rewitalizacji doczekało się również centrum wsi.

- Kościół wzniesiono ok. 1250 roku.

- W 1608 został gruntownie odnowiony.

- Remont powtórzono niespełna sto lat później w 1704 roku.

- Pod koniec XIX wieku częściowo przebudowano kościół. Do wschodniej ściany dobudowano poligonalną apsydę, przemurowano koronę murów oraz szczyt wschodni. Od nowa wymurowano szczyt zachodni wkomponowując go w konstrukcję wieży. Przebudowano także samo zwieńczenie wieży.   Portal zachodni obudowano niewielką kruchtą.

Kościół usytuowano w centrum dawnej osady warownej na prostokątnej parceli wydzielonej kamiennym murem. Pierwotnie była to budowla salowa, orientowana, wzniesiona na planie prostokąta z wieżą zachodnią o konstrukcji szkieletowej. Apsydę i kruchtę dobudowano w XIX wieku.

 

Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowane zostały z kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne warstwy. Obecnie wątek muru jest w wielu miejscach zniekształcony przez liczne przebudowy, jakim poddawany był kościół na przestrzeni wieków.

 

Pierwotne okna osadzone były blisko korony muru. Ich wąskie i mocno rozglifione ościeża, zamknięte delikatnym ostrołukiem, dodawały budowli „militarnego” posmaku. W XIX wieku zastąpiono je nowymi, znacznie większymi, osadzonymi na przestrzał w ścianach północnej i południowej. Uskokowe ościeża wykonano z kwadr granitowych oraz cegły i zamknięto zdecydowanym ostrołukiem. W tym samym okresie usunięto okna w ścianie wschodniej otwierając ją na przestrzeń dobudowanej apsydy. Biorąc pod uwagę formę blend zdobiących szczyt można przypuszczać, iż zastosowano układ trzech okien w układzie piramidalnym, albo triadę okien ujętych jedną ostrołukową blendą. Blendy w szczycie zostały częściowo przysłonięte przez dach apsydy.

 

Apsydę wzniesiono w całości z cegły na poligonalnym planie. Posadowiono ją na kamiennym fundamencie, oskarpowano uskokowymi przyporami, zwieńczono gzymsem i zamknięto wielopołaciowym, ostrosłupowym dachem, krytym dachówką. W trzech ścianach poligonalnego zamknięcia przepruto otwory okienne o uskokowych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach.     

 

Wejścia do świątyni znajdowały się w ścianie południowej oraz zachodniej. Portal południowy posiadał dwuuskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych, zamknięte delikatnym ostrołukiem z archiwoltą obwiedzioną dodatkowym wieńcem kwadr. Został zamurowany i częściowo zniszczony przez ościeże okna. Drugi portal znajdował się zapewne w ścianie zachodniej. Z chwilą powtórnego jej przemurowania został usunięty.

Niewielka kruchta wymurowana została z cegły maszynowej na planie prostokąta i zamknięta dachem dwuspadowym. Wieńczy ją trójkątny szczyt schodkowy. Znajdujący się pod nim portal otrzymał dwuuskokowe ościeże, zamknięte ostrołukiem. Do wnętrza prowadzą dwuskrzydłowe drzwi z witrażowym nadświetlem.      

 

Wieża kościelna o konstrukcji szkieletowej, wbudowanej w więźbę dachową kościoła, wzniesiona została na planie kwadratu. Jedynie ścianę zachodnią wymurowano z cegły tak, by tworzyła z półszczytami formalną całość. Znajdują się w niej centralnie osadzone okna o uskokowych i ostrołukowo zamkniętych ościeżach oraz niewielki okulus. Zdobiona jest narożnymi lizenami przechodzącymi w koronujący gzyms arkadowy, oraz ostrołukowymi blendami w półszczytach. Pozostałe ściany zostały oszalowane z zastosowaniem podobnego motywu zdobniczego. Wieża kryta jest barokowym hełmem z ośmioboczną latarnią, zakończonym ostrosłupem. Całość kryta jest łupkiem skalnym w formie rybiej łuski. Jeszcze do niedawna hełm wieńczyła iglica z kulą i chorągiewką, na której umieszczone są inicjały oraz data 1714. Obecnie iglica znajduje się wewnątrz świątyni, nosi na sobie ślady wielokrotnego przestrzelenia.  

 

Teren kościelny o regularnym prostokątnym zarysie otoczony jest kamiennym murem z bramkami od wschodu i zachodu. Obsadzony jest po obwodzie starodrzewem lipowym. Spełnia nadal funkcję cmentarza 

Opodal kościoła, na niewielkim skwerze, znajduje się pomnik poświęcony poległym w latach 1914-1918 żołnierzom Wermachtu, pochodzącym z tejże miejscowości. Wieńczy go odlany w brązie orzeł cesarski w złotej koronie.    

- XIX wieczny ołtarz kamienny z mensą, na której ustawiony jest kamienny krzyż.

- Ambona z tego samego okresu z wielobocznym koszem płycinowym, wspartym na podstawie o formie architektonicznej.  

- Chrzcielnica XIX wieczna, kielichowa, zdobiona detalem architektonicznym.

- Empora chórowa wsparta na słupach z płycinowymi balustradami.

- Organy z 1876 roku z niewielkim prospektem, wykonane przez firmę Barnima Grüneberga ze Szczecina (nr katalogowy …..). Odrestaurowane w 2004 roku.

- XIX wieczne witraże o geometrycznych wzorach.  

- Dzwon spiżowy bez inskrypcji z przełomu XIV i XV wieku. 

- Fragmenty oryginalnej więźby dachowej wykonane z drewna sosnowego.