województwo: zachodniopomorskie
powiat: myśliborski
gmina: Boleszkowice
diecezja: szczecińsko-kamieńska
dekanat: Dębno
parafia: Sarbinowo - filia pw. Św. Stanisława Kostki
Niewielka osada folwarczna położona nad rzeką Myślą w odległości 15km na północ od Kostrzyna, na starym trakcie wiodącym do Chojny. Nazwa wsi pojawiła się w źródłach po raz pierwszy w 1232 roku. W akcie fundacyjnym książę wielkopolski Władysław Odonic, nadał przybyłym prawdopodobnie z Halberstadt templariuszom osadę Chwarszczany wraz z tysiącem łanów położonych pomiędzy rzekami: Odrą, Wartą i Myślą. Jeszcze w tym samym roku fundację tą potwierdził biskup lubuski Wawrzyniec. W wystawionym przez siebie dokumencie zwolnił rycerzy-zakonników z dziesięciny w zamian za daninę złożoną z jednej miary pszenicy i żyta z łanu. Z kolei książę piastowski Henryk Brodaty nadał rycerzom Świątyni przed 1229 rokiem 250 łanów w lewobrzeżnej części Ziemi Lubuskiej, na której powstała komandoria w Leśnicy (Lietzen). Część badaczy reprezentuje pogląd - prawdopodobny, aczkolwiek dyskusyjny - jakoby fundacja chwarszczańska była inicjatywą Henryka Brodatego, potwierdzoną jedynie w późniejszym okresie przez Władysława Odonica. O stricte politycznym aspekcie lokowania templariuszy w rejonie granicznym świadczą kolejne nadania władców rywalizujących ze sobą księstw. W roku 1234 książę pomorski Barnim dążąc do zabezpieczenia południowej granicy swego księstwa, darował Rycerzom Świątyni wieś Dargomyśl nad Myślą z 200 łanami okolicznej ziemi.
Wszystkie dotychczasowe nadania potwierdzone zostały w roku 1247 przez papieża Innocentego IV. Polityczny kontekst tychże fundacji jeszcze bardziej uwypuklają podjęte w roku 1261 działania margrabiów brandenburskich Jana i Ottona. Kontynuując swoje parcie na Wschód, zażądali od templariuszy zwrotu miejscowości o strategicznym znaczeniu. W następstwie wypracowanego kompromisu rycerze-zakonnicy zrezygnowali ze swych praw względem Kostrzyna i wsi położonych wzdłuż drogi wiodącej do Gorzowa oraz z komandorii w Myśliborzu. W zamian zachowali komandorię w Chwarszczanach wraz z dziewięcioma okolicznymi wsiami: Cychry, Krześnica, Sarbinowo, Bogusław, Dargomyśl, Gudzisz, Oborzany, Carkzowe, Dębno i Nywik (nieistniejąca). Ten stan rzeczy potwierdzili kolejni książęta wielkopolscy: Bolesław Pobożny w 1259 roku i Przemysława II w 1282 roku.
Korzystając z bogatego uposażenia w latach 1232 - 1280 templariusze wznieśli założenie obronno-gospodarcze z niezbędną infrastrukturą: kaplica, wielka sala, budynki mieszkalne, stajnie, spichlerze, owczarnie, gołębniki. Całość zabudowy nazwana w dokumentach Curią usytuowana została na wyżynnym, naturalnie obronnym terenie. Od zachodu sąsiadował on z rzeką Myślą, od północy, wschodu i południa otaczały go rozległe mokradla poprzecinane ciekami wodnymi. Wschodnia część tego terenu graniczyła z niewielkim obniżeniem odgradzającym go od kolejnych wzniesień, którym wiódł trakt prowadzący do Dębna Lubuskiego. Brama wjazdowa na teren komandorii znajdowała się prawdopodobnie po stronie południowej w tym samym miejscu gdzie obecnie przebiega brukowana droga prowadząca do świątyni. Na starej mapie domeny państwowej z 1772 roku widać bowiem dwie drogi zbiegające się w tym właśnie miejscu; jedna od południa druga od wschodu.
Po rozwiązaniu templariuszy bullą Ad providam papieża Klemensa V z 2 maja 1312 roku, ich dobra miały być przejęte przez inny zakon rycerski - joannitów. Margrabiowie brandenburscy pragnęli jednak przejąć dobra zakonników i włączyć je do własnej domeny. Zdecydowana interwencja joannitów zakończona układem w Cremmen w 1318 roku, umożliwiła im zachowanie dóbr chwarszczańskich i założenie tu komandorii. O jej utworzeniu w Chwarszczanach, świadczy dokument z 1345 roku sygnowany podpisem joannickiego komendanta Borchart’a von Saldern. Nie wiadomo co stało się z templariuszami. Prawdopodobnie pozostawiono im wybór przejścia do innych zgromadzeń zakonnych. Czy i ilu z nich wstąpiło do joannitów i pozostało w komandorii? Tego nie wiemy.
W latach 1402-1454 teren Nowej Marchii stanowił własność zakonu krzyżackiego, który nabył tę prowincję od króla Zygmunta Luksemburczyka. Krzyżacy podjęli starania o przejęcie komandorii chwarszczańskiej. Zaangażowanie w spór najwyższych władz świeckich i kościelnych zakończyło się wydaniem w roku 1434 wyroku korzystnego dla joannitów. W międzyczasie dobra zastały poważnie zniszczone przez najazd Husytów.
W dobie reformacji w latach 1535-1540 dobra zakonne sekularyzowano. Komturia chwarszczańska decyzją margrabiego Jana z Kostrzyna została przeniesiona do Świdwina, a z posiadłości joannitów w 1545 roku utworzono domenę państwową. Rozwój domeny przerwany został w roku 1758, kiedy to wojska rosyjskie toczące bitwę pod Sarbinowem zniszczyły zabudowania i uszkodziły kaplicę. Folwark dość szybko odbudowano. W 1809 roku domenę liczącą 2752 morgi ziemi obsługiwało dwóch budników i pięciu komorników, zatrudniony był też bednarz, kołodziej i felczer. Zabudowa folwarku poszerzyła się też o karczmę, młyn wodny i tartak. Nie wiadomo dokładnie kiedy rozpoczęła się w rejonie domeny akcja osiedleńcza, prawdopodobnie dopiero po przeprowadzonej w początkach XIX wieku reformie rolnej. Na wydzielonych z domeny gruntach powstały gospodarstwa chłopskie i zabudowa wiejska. W 1850 roku do domeny chwarszczańskiej należały dwa inne folwarki; w Wilkersdorf i Cychrach. W drugiej połowie XIX wieku folwark w Chwarszczanach rozbudowany został do dużego założenia gospodarczego zlokalizowanego w okolicy kaplicy. Układ tej zabudowy znany jest z planu miejscowości wykonanego w 1890 roku. Rozwój domeny zakończony został działaniami wojennymi. Po roku 1945 w Chwarszczanach utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne podległe kolejno nadrzędnym jednostkom w Dębnie, Barlinku, Myśliborzu i Wysokiej. W dobie przemian ustrojowych nieruchomości wraz z ziemią przejęła Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa. Obecnie w obiektach po pegeerowskich mają swoją siedzibę różne firmy.
O Chwarszczanach zaczęło być głośniej pod koniec XX wieku. Grono regionalistów wywodzących się z lokalnej społeczności podjęło działania zmierzające do rozpropagowania idei szlaku templariuszy. Widocznym efektem tych działań były różnego rodzaju inicjatywy: informacyjne, edukacyjne, historyczne i archeologiczne odbywające się pod szyldem „Projektu Chwarszczany”. Ukoronowaniem tych działań było utworzenie 25 sierpnia 2005 roku Parku Kulturowego Chwarszczany. Niecały rok później zostało zarejestrowane Stowarzyszenie Szlak Templariuszy. Zainteresowanych ideą i działalnością Szlaku Templariuszy zapraszam do serwisu http://www.templariusze.org/tmplszlk.php
Źródła
- Kościół wzniesiony został w drugiej połowie XIII wieku jako istotna część założenia zakonnego.
- W roku 1351 przyznano kaplicy uposażenie w formie renty z Mieszkowic na utrzymanie ołtarzy św. Jana i św. Katarzyny z capella curie Quartzen, Codex diplomaticus Brandenburgiensis A 19, s. 21.
- W dokumentach z XIV wieku wspomniano bezimiennie kapelana kaplicy, Hoogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Stettin 1925, s. 878.
- W połowie XVI wieku sekularyzowane dobra zakonne przekształcone zostały w domenę państwową, a kaplica zamieniona zastała na zbór protestancki służący miejscowej gminie, Kletke, Regesta Historiae Neomarchiae, w; Markische Forschungen, s. 254.
- Pod rokiem 1663 wymienia się kościół w Chwarszczanach jako filię parafii w Cychrach.
- W roku 1758 kaplica została częściowo uszkodzona przez najazd wojsk rosyjskich. Zniszczeniu uległa wieża i dach świątyni.
- W 1760 roku kościół został odbudowany .
- W wieku XVIII w zgodzie z panującą w sztuce protestanckiej modą zamalowano polichromie zdobiące ściany świątyni.
- Przed rokiem 1870 Friedrich Adler wykonał inwentaryzację świątyni, F. Adler, Mittelalterliche Backsteinbauten des preussischen Staates, Berlin 1862-1898, s. 97.
- W latach 1870 i 1898 kościół poddano restauracji. Między innymi odkryto spod pobiały i restaurowano malowidła.
- Po roku 1945 świątynia przejęta została przez kościół katolicki.
- Kościół poświęcono 20 listopada 1948 roku jako świątynię filialną parafii w Sarbinowie.
- Po roku 1949 ponownie zamalowane zostały polichromie ścienne.
- Konserwator Tadeusz Makulec ze Szczecina w roku 1996 podjął prace przy odsłanianiu i konserwacji chwarszczańskich polichromii.
- Obecnie trwają prace konserwatorskie i zabezpieczające malowidła przed dalszym niszczeniem. Między innymi obniżono teren wokół świątyni i dokonano niezbędnych napraw zadaszenia. W planach jest również założenie poziomej izolacji.
Architektura
>Kaplica chwarszczańska zajmowała pierwotnie północno-zachodnią części dawnego założenia obronnego i należała obok tzw. wielkiej sali do jego najważniejszych elementów. Obecnie jest obiektem wolnostojącym sąsiadującym jedynie z zachowaną, XIX wieczną zabudową folwarczną i mieszkalną.
Kaplica jest budowlą salową, oskarpowaną, od wschodu zamkniętą poligonalnie (5/8), flankowaną w zachodnich narożach przez dwie cylindryczne wieże, z dobudowaną od północy dwuprzęsłową zakrystią. Mury posadowione są na kamiennym fundamencie i niewysokim cokole zwieńczonym prostym gzymsem. Na cokole wznosi się partia muru wykonana z dokładnie obrobionych kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne poziome warstwy, z zastosowaniem warstw wyrównawczych z okrzesków granitowych. Partię tę wienczy gzyms okapnikowy wykonany w cegle profilowanej. Wyższe partie ścian wzniesione są już z cegły o wymiarach 30x13x10 cm w wątku wendyjskim. W XIX wieku zostały nieco podniesione przy użyciu cegły maszynowej i zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym. Wnętrze zamknięte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym i przykryte dachem dwuspadowym z wielopołaciowym zamknięciem wschodnim, krytym dachówką ceramiczną.
Korpus nawowy o bardzo smukłych proporcjach podzielony jest na trzy prostokątne przęsła, ustawione prostopadle do osi kościoła, oraz przęsło wschodniego, poligonalnego zamknięcia. Zewnętrznie podział ten uwidaczniają silnie wysunięte skarpy, zwieńczone daszkami dwuspadowymi poprzecznymi do osi kościoła. Obecnie mają one nieco szerszy kąt rozwarcia przez co są nieco niższe od pierwotnych. W połowie wysokości posiadają nieznaczny uskok podkreślony dodatkowo fazowaniem. W dolnej części na styku murów obwiedzione są dodatkowo ceglanym gzymsem okapnikowy obiegającym cały kościół za wyjątkiem ściany zachodniej. Skarpy wschodniego zamknięcia posiadają niemal identyczną formę, pozbawione są jedynie uskoku co czyni je bardziej smukłymi, wyodrębniającymi tym samym tę część budowli.
W przestrzeniach międzyskarpowych osadzone są gotyckie okna o nadspodziewanie wąskich, szeroko rozglifionych obustronnie ościeżach, zamkniętych ostrołukiem, a u dołu skośnym parapetem. Równie zaskakująca jest ich wysokość sięgająca od gzymsu okapnikowego po gzyms koronujący. Obecnie są częściowo zamurowane od dołu do różnej wysokości. Całkowicie zamurowano okno znajdujące się na osi kościoła we wschodnim zamknięciu, oraz w ścianie północnej tej części kościoła. Zamurowane jest również okno w fasadzie zachodniej, oraz sąsiadujące z nim okno w północnej ścianie pierwszego przęsła. Maswerkowe wypełnienie okien z laskowaniem i oszkleniem witrażowym jest efektem dziewiętnastowiecznej restauracji.
Najbardziej reprezentacyjną jest fasada zachodnia. W części dolnej, kamiennej, znajduje się okazały portal o dwuuskokowych ościeżach wykonanych z dokładnie spasowanych kwadr i klińców granitowych. Archiwolta zamknięta jest delikatnym ostrołukiem z elementem zwornikowym. W ościeżach osadzone są ostrołukowe drzwi dwuskrzydłowe. Ponad portalem w ścianie wzniesionej z cegły osadzone jest gotyckie okno w formie identycznej do pozostałych, tylko o szerszych ościeżach, z maswerkowym wypełnieniem i trójdzielnym laskowaniem. Obecnie jest ono całkowicie zamurowane. Fasadę wieńczy ceglany szczyt wymurowany na nowo w XIX wieku, w którym znajduje się ostrołukowe okno z zawieszonym w jego świetle dzwonem. Szczyt wieńczy sygnaturka.
Drugi portal wejściowy znajduje się w elewacji południowej. Posiada on ostrołukowe ościeża wykonane z bogato profilowanej kształtki ceglanej o profilu gruszkowym. Obecnie zamurowany i znacznie uszkodzony oczekuje na renowację.
Ewenementem są dwie cylindryczne wieże wtopione częściowo w naroża budowli, flankujące fasadę zachodnią dokładnie w miejscu, w którym stosowano zazwyczaj przypory narożne. Wznoszą się one ponad okap dachu i zwieńczone są kopułami. Przypuszcza się, że rozwiązanie to może być nawiązaniem do architektury zakonnej (cysterskiej) lub militarnego charakteru zakonu. Wrażenie to potęgują dodatkowo otwory szczelinowe doświetlające wnętrze wież, imitujące otwory strzelnicze. Znacznie więcej okien znajduje się w wieży południowej, a ich spiralny układ odzwierciedla wewnętrzny ciąg komunikacyjny złożony ze spiralnych schodów wiodących na poddasze świątyni. Stopnie wykonane są z cegieł podpartych drewnianymi belkami. Na tylnej płaszczyźnie stopni znajduje się ryt w formie krzyża joannickiego. Wieża północna pozbawiona jest ciągu komunikacyjnego dlatego też otwory doświetlające znajdują się w niej jedynie u podstawy i przy zwieńczeniu. Do wymurowania wież użyto cegły giętej o odpowiednim profilu oraz zendrówki ułożonej główkami prostopadle do lica ściany. Cały układ starannie zaplanowany i wykonany tworzy na cylindrycznej płaszczyźnie spiralne desenie. Wieże zakończone są półokrągłymi kopułami oddzielonymi od korpusu profilowanym gzymsem koronującym. Odpowiedni profil kopół uzyskano poprzez zastosowanie warstw cegieł giętych ułożonych wozówkami na przemian z zędrówkami ułożonymi główkami.
Podziały artykulacyjne jednoprzestrzennego wnętrza podkreślone zostały przez służki sklepienne o kielichowych, gładkich głowicach. We wschodnim zamknięciu służki spływają do posadzki, kończąc się talerzowymi bazami, profilowanymi trzema ćwierćwałkami opierającymi się na dwukondygnacyjnych cokołach, w których ośmiobok przechodzi w czworobok. W części nawowej służki urywają się natomiast nieco poniżej parapetów okien. Pozbawione są wsporników a ich dolna, zaokrąglona powierzchnia, ozdobiona jest jedynie schematycznie przedstawionymi pojedynczymi liśćmi winorośli oraz krzyżami, których ramiona zakończone są zgeometryzowanymi liśćmi albo również zgeometryzowanymi kwiatami lilii. Służki wykonano z ceramicznych segmentów o wysokości równej 3-4 warstwom cegieł.
Krzyżowo-żebrowe sklepienie tworzące niezwykle lekki (wizualnie) baldachim, zamykający wnętrze świątyni, złożone jest z jednolitych żeber o profilu trapezowym z nieco wklęsłymi ściankami. Żebra spoczywające na kielichowych głowicach służek ujęte są w pierścieniowate zworniki pozbawione dekoracji.
Ascetyczne wnętrze świątyni pozbawione jest praktycznie wystroju architektonicznego. Jedynym jego elementem są dwie wnęki ścienne, oraz XIX wieczna empora muzyczna. Pierwsza z nich usytuowana w południowej ścianie wieloboku posiada szerokie, ostrołukowe ościeże o profilowaniu analogicznym jak w portalu południowym. Pełniła ona rolę sedilli. Druga, znajdująca się w sąsiednim południowo-wschodnim boku jest znacznie mniejsza, posiada ościeże w formie trójliścia profilowane kształtką o przekroju gruszkowym. Pełniła funkcję sakrarium, w którym przechowywano Najświętszy Sakrament. Empora muzyczna usytuowana przy ścianie zachodniej zajmuje większą część pierwszego przęsła. Wymurowana z cegły maszynowej wsparta jest na ostrołukowej arkadzie i duch kamiennych kolumnach z wielobocznymi głowicami i bazami. Prowadzą nań kamienne schody z balustradą usytuowane w północno-zachodnim narożniku. Pod emporą znajduje się wydzielona przestrzeń niewielkiej kruchty z dwuskrzydłowymi, ostrołukowymi drzwiami płycinowymi.
Obecna posadzka wykonana z kamiennych płyt znajduje się o około pół metra wyżej niż pierwotnie. Pod nią zlokalizowana jest niewielka krypta grzebalna.
Do północnej ściany trzeciego przęsła dobudowano jednoprzestrzenną, dwuprzęsłową zakrystię wzniesioną na planie prostokąta o wielkości równej połowie powierzchni przęsła nawy. Wnętrze zamknięte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym i dachem pulpitowym krytym dachówką ceramiczną. Ściany zewnętrzne obwiedzione profilowanym gzymsem cokołowym i koronującym, oskarpowane. W ścianie północnej pomiędzy skarpami osadzone są gotyckie okna maswerkowe o fazowanych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach. Od strony wschodniej znajduje się wejście zewnętrzne o prostych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym z jednodzielnymi drzwiami. Od strony zachodniej znajduje się niewielkie wejście do piwnicy zlokalizowanej pod zakrystią.
Wyposażenie
- Dwa ołtarze z XIV wieku fundacji joannickiej, św. Jana i św. Katarzyny (niezachowane).
- Polichromie ścienne pochodzące z czasów średniowiecza, przypuszczalnie z XIV wieku, przypisywane fundacji joannitów. Przedstawieniom świętych nadano formę fryzu o wysokości 2,5m, obiegającego całe wnętrze świątyni nad parapetem okien. Obok pełnowymiarowych postaci siedzących apostołów i stojących świętych męczenniczek, znajdują się dwa przedstawienia św. Krzysztofa oraz malowane zacheuszki i dopełniające kompozycję elementy dekoracyjne. Tłem dla postaci jest perspektywistycznie namalowana architektura z półkolistymi arkadami i przezroczami o trójlistnym zakończeniu. Na emporach ponad głowami siedzących na ławach apostołów namalowane są po dwie postaci aniołów. Męczennice trzymają w swych dłoniach wyróżniające je atrybuty. Wykonane w technice fresku malowidła charakteryzują się konturowym sposobem malowania kompozycji oraz niezwykłą elegancją i wytwornością przedstawionych postaci. Wszyscy ubrani są w bogato zdobione motywami roślinnymi szaty o dekoracyjnie sfałdowanych krawędziach. Anonimowy twórca tego wyjątkowego w całym regionie dzieła wywodził się niewątpliwie z wiodących środowisk w zakresie malarstwa ściennego.
- Płyta nagrobna Hansa von Rotkirch zmarłego w 1617 roku, przedstawiająca rycerza w całej postaci. Początkowo znajdowała się ona prawdopodobnie w posadzce kościoła, lecz po jej podniesieniu przystawiona była zapewne do jednej ze ścian. Po 1945 roku stanowiąc obcy i niechciany element wyposażenia, została usunięta z kościoła i zakopana opodal. Odkryty podczas prac przy kaplicy fragment w tejże płyty w postaci głowy zmarłego prezentowany jest we wnętrzu kościoła.
- Empora chórowa.
- Dzwon umieszczony w oknie fasady zachodniej, odlany był w 1875 roku przez F.H. Gruhl’a z Klein Welka. W roku 1988 został przetopiony i na nowo odlany.
- Ambona XIX wieczna.
