UTRACONE DZIEDZICTWO - Straty dziejowe

Historia Pomorza Zachodniego nie była zbyt łaskawa zarówno dla zamieszkujących tu przez wieki wspólnot i narodów, jak i dla kultury duchowo-materialnej przez nie tworzonej. Dorobek mijających wieków ulegał wielokrotnie upływowi czasu, kulturowo-religijnym przemianom, ludzkiej ignorancji i niewiedzy, czy zwykłemu barbarzyństwu.

W odniesieniu do architektury i wyposażenia obiektów sakralnych przyczyny strat i zniszczeń były wielorakie:

naturalna (przebiegająca z duchem czasów) przebudowa budynków i ich wnętrz.
błędy konstrukcyjne i wykonawcze, wadliwy materiał ... .
czynniki naturalne i atmosferyczne (wietrzenie kamienia i cegły, pasożyty, grzyby, woda, ogień ...).
wojny, niepokoje społeczne, przemiany religijne ... .
brak kompetencji i niewłaściwy sposób konserwacji, niewiedza i głupota ... .

Powstające zniszczenia odnieść możemy do:

strony zewnętrznej (architektura obiektu).
strony wewnętrznej (wyposażenie i wystrój).
strony zewnętrznej i wewnętrznej jednocześnie.
otoczenia obiektu (cmentarz, drzewostan, mur okalający z bramkami, pomniki ...).

Ze względu na braki źródłowe, szczególnie z okresu średniowiecza, nie sposób określić wszystkich zniszczeń i strat jakie miały miejsce na przestrzeni wieków. Poniższe zestawienie odnosi się tylko do zniszczeń i strat jakie miały miejsce w końcowym okresie II wojny światowej. Powodem ich były przede wszystkim:

bezpośrednie działania wojenne (ostrzał artyleryjski, bombardowania, podpalenia ...).
ewakuacja przeprowadzana planowo przez władze III Rzeszy od lipca 1944 do marca 1945 r.
grabieże i dewastacje popełniane przez wycofujące się odziały niemieckie.

Zniszczenia zabytkowych budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.

POWIAT	LICZBA ZNISZCZEŃ
chojeński	18
choszczeński	5
goleniowski	3
gryficki	0
gryfiński	9
kamieński	2
łobezki	1
myśliborski	3
nowogardzki	3
pyrzycki	3
stargardzki	6
m. Szczecin	3
szczeciński	3
woliński	1
RAZEM	60

Zniszczenia budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.
Dane te obejmują zarówno zniszczenia całościowe oraz uszkodzenia różnego stopnia.

POWIAT	LICZBA ZNISZCZEŃ
chojeński	55
choszczeński	37
goleniowski	32
gryficki	35
gryfiński	30
kamieński	43
łobezki	32
myśliborski	33
nowogardzki	32
pyrzycki	29
stargardzki	45
m. Szczecin	26
szczeciński	21
woliński	30
RAZEM	480

Stopień zniszczenia budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej.
* dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.

POWIAT	do 100%	do 80%	do 60%	do 40%	do 20%
chojeński	6	8	9	16	19
choszczeński	3	5	7	9	13
goleniowski	3	4	6	8	11
gryficki	2	4	7	8	14
gryfiński	3	2	9	6	10
kamieński	4	6	9	11	13
łobezki	2	4	7	8	11
myśliborski	2	3	8	7	13
nowogardzki	2	4	6	8	12
pyrzycki	3	4	5	7	10
stargardzki	4	7	10	11	13
m. Szczecin	2	3	4	6	11
szczeciński	2	2	3	5	9
woliński	3	4	8	7	8
RAZEM	41	60	98	114	167

Rodzaje zniszczenia wyposażenia wnętrza budowli sakralnych w województwie szczecińskim podczas II wojny światowej. * dane z roku 1970, zgodne z ówczesnym podziałem administracyjnym kraju.

Z N I S Z C Z E N I E	C h o j n a	C h o s z c z n o	G o l e n i ó w	G r y f i c e	G r y f i n o	K a m i e ń	Ł o b e z	M y ś l i b ó r z	N o w o g a r d	P y r z y c e	S t a r g a r d	S z c z e c i n	S z c z e c i ń s k i	W o l i n
Ołtarze	44	31	28	30	27	31	30	28	27	35	36	26	27	28
Ambony	41	28	29	31	26	29	27	27	26	34	37	25	25	27
Ławki	19	13	12	14	11	13	11	11	10	15	20	12	13	14
Chrzcielnice	38	26	24	23	28	30	23	21	20	26	28	21	20	26
Empory	13	7	6	8	8	11	10	11	10	9	15	7	8	9
Instrumenty	45	32	31	14	37	41	34	34	36	37	44	32	33	39
Obrazy	18	13	11	10	11	13	10	11	10	5	9	11	11	12
Sztandary	17	7	5	6	3	5	3	4	10	12	18	4	5	3
Lichtarze	98	68	63	57	72	83	73	68	65	66	85	62	64	66
Dzwony	17	12	13	14	9	11	9	10	11	10	14	11	13	10
Świeczniki	27	24	22	25	21	24	21	22	20	20	25	20	21	22
Kielichy	43	29	27	25	31	33	29	26	24	30	33	28	27	33
Pateny	38	27	25	26	31	35	31	28	25	32	38	26	28	35
Puszki	17	24	15	16	11	13	10	11	10	15	19	12	13	12
Ampułki	35	24	22	23	26	27	25	24	22	21	26	18	19	28
Szaty liturgiczne	36	27	25	25	25	28	25	23	25	22	30	17	18	28
Stalle	12	7	6	7	5	7	5	6	5	7	12	5	5	7
Misa chrzcielna	37	26	24	25	28	28	25	23	21	26	33	21	22	30
Anioł chrzcielny	42	28	25	27	32	35	34	35	32	28	35	22	23	23
Rzeźby	33	15	13	13	17	18	17	16	13	15	19	12	14	15
Krzyż ołtarzowy	31	21	24	22	24	27	14	25	25	22	26	18	21	25
Krzyże tryumfalne	8	7	5	6	5	7	5	6	4	4	7	2	1	5
Cyboria	18	14	12	13	12	14	11	13	11	10	12	7	6	13
Meble	13	8	9	7	5	7	4	5	4	6	8	4	4	6
Płyty nagrobne	18	13	11	10	11	56	11	12	13	13	16	10	12	12
Epitafia	63	34	31	29	49	56	48	45	44	44	53	38	37	52
Instalacja ele.	17	11	13	12	9	12	10	12	10	10	15	7	8	13
Piece	18	13	13	13	22	25	21	20	18	14	17	10	13	14
Ogrzewanie (CO)	4	3	4	5	2	3	2	3	4	3	6	1	3	3
RAZEM	860	592	548	526	598	722	578	577	552	591	735	489	514	619

Sumując straty w poszczególnych powiatach otrzymujemy zatrważającą liczbę 8 514 zniszczonych obiektów wyposażenia wnętrza budowli sakralnych.

Przedstawiona statystyka w niektórych wypadkach może być jednak mało obiektywna i nieścisła, obarczona wieloma błędami. Podobnie jak obarczanie całą odpowiedzialnością Niemców, choć ma swoje uzasadnienie moralne, to jednak pod względem sprawczym jest niewystarczające.

Faktem jest, że największe spustoszenie uczyniły bezpośrednie działania wojenne, w wyniku których wiele kościołów zostało zniszczonych, uszkodzonych bądź wypalonych. Działania te nie miały jednak charakteru celowego lecz wynikały raczej ze “strategicznej konieczności”, błędu a niekiedy przypadku. Zarówno jedna jak i druga strona starała się minimalizować straty w dziedzictwie kultury. Przykładem może służyć Kamień, w którym zniszczenia zabudowy (w tym zabytkowej) sięgały do 75%, a mimo to kościoły ocalały praktycznie nie naruszone. Wprawdzie w połowie marca 1945 roku Hitler wydał rozkaz pozostawiania po sobie “martwej i spalonej ziemi”, to jednak wydaje się, że nie odnosił się on do dóbr kultury czy nawet zwykłych domostw. Większość miejscowości i wsi Pomorza, w których nie toczyły się zacięte walki, została przejęta przez polskich przesiedleńców w stanie nienaruszonym. Być może rozkaz ten był ignorowany, bowiem wśród Niemców do końca było obecne przeświadczenie o tymczasowości zmian i szybkim powrocie na utracone ziemie.

Prowadzona przez władze III Rzeszy od lipca 1944 do marca 1945 roku planowa ewakuacja, postrzegana była często błędnie jako (nie mająca sobie równych) masowa grabież. Tymczasem niejednokrotnie dzięki tym skrupulatnym zabiegom udało się uchronić wiele dóbr przed całkowitym zniszczeniem. Wywiezione w głąb Rzeszy ulegały jednak często rozproszeniu lub trafiały do rąk prywatnych i do tej pory nie powróciły na swoje miejsce. Nie wiemy też ile zniszczeń i strat powstało z ręki wycofujących się oddziałów niemieckich, bądź przez rzesze uchodzców, dla których świątynia stawała się często przejściowym domem.

W końcu nie dysponujemy też danymi dotyczącymi zniszczeń i strat jakie powstały po 1945 roku. Ile kościołów zostało splądrowanych, zdewastowanych czy podpalonych przez “zwycięzców”, zaprowadzających na zdobytych ziemiach ideologię “śmierci Boga”? Ile świątyń i budynków parafialnych została ograbiona przez falę szabrowników wywożących swe łupy ciężarówkami w głąb Polski ?

Nieokreślony status ziem odzyskanych i utrudnianie przez władze państwowe przejmowania budynków sakralnych spowodowało dalsze straty. Wiele świątyń rozebrano w celu pozyskania materiału na odbudowę Warszawy. Niejednokrotnie rozbierano nawet kościoły nieuszkodzone. W małych miejscowościach, w których znajdowało się więcej świątyń, jedną pozostawiano dla kultu, a inne zamieniano w muzea czy domy kultury. Wiele obiektów trafiło też do muzeów i bibliotek w głębi kraju, pozostając tam do dnia dzisiejszego. Ile w końcu zniszczono tylko dlatego, że nosiły na sobie ślady “niemczyzny”. Niszczono polichromie, ołtarze ambonowe ... Niestety praktycznie nie dysponujemy dziś dokumentacją zniszczeń powojennych. Z przyczyn ideologicznych prace nad nią jeszcze do niedawna były niemożliwe. Dopiero w ostatnich czasach zaistniała możliwość sięgnięcia po nie dzięki odtajnieniu akt i archiwów, szczególnie ministerstwa do spraw wyznań. Dotychczas udało się ustalić jedynie w zarysie następujące dane: