PYRZYCE - kościół św. Maurycego (Pyritz)
Miasto powiatowe leżące około 45 km na południowy wschód od Szczecina, na skrzyżowaniu starych traktów solnych łączącym Pomorze Zachodnie z Polską oraz Magdeburg z Kołobrzegiem. Ślady osadnicze sięgają epoki kamienia i związane są głównie z terenem usytuowanym po wschodniej stronie murów miasta lokacyjnego wzdłuż niewielkich cieków wodnych Siciny i Pstrowiczanki. Co najmniej od X wieku istniało tu pierścieniowate grodzisko, z rozległym podkowiastym podgrodziem po stronie północnej. Stanowiło ono centralny ośrodek słowiańskiego plemienia Pyrzyczan osiadłego na zasobnych czarnoziemach Równiny Pyrzycko-Stargardzkiej. Słowiańską nazwę osady wywodzi się od słowa „pyr”, oznaczającego gatunek pszenicy. W powstałym w połowie IX wieku Geografie Bawarskim anonimowy mnich wymienił między innymi plemię „Prissani” zamieszkujące w około 70 osadach. Żywociarze biskupa Ottona z Bambergu również opisali to miejsce w kontekście misji Chrystianizacyjnej roku 1124. Na podgrodziu odbył się wówczas masowy chrzest Pyrzyczan, a na Wzgórzu Chramowym postawiono drewniany kościół z ołtarzem. Pod koniec XIII wieku przybyłe do Pyrzyc Augustianki pobudowały tu murowany kościół i zabudowania klasztorne. W tym czasie Pyrzyce były grodem kasztelańskim, a następnie siedzibą książęcego landwójta. Równolegle na wschód od grodu i podgrodzia rozwijała się nowa osada, która dała początek miastu lokacyjnemu. Prawo to otrzymały Pyrzyce w 1263 roku z rąk księcia zachodniopomorskiego Barnima I. Owalne założenie, z dwiema centralnymi ulicami oraz placem targowym z ratuszem i kościołem pośrodku, otoczone w późniejszym okresie murami, jest nadal bardzo dobrze czytelne. Szybko rozrastający się ośrodek miejski zdystansował pobliski gród i podgrodzie, które zaczęto określać mianem Starego Miasta. Na przełomie XIII i XIV wieku ośrodek miejski otoczono murami obronnymi, wałami i fosami. W tym też okresie powstały najważniejsze obiekty miejskie: kościół św. Maurycego, klasztor franciszkanów i ratusz. Rozwijało się rzemiosło i rolnictwo, a mieszczanie otrzymywali kolejne przywileje z prawem bicia własnej monety włącznie. W XIV wieku powstały szpitale miejskie: św. Ducha, św. Mikołaja, św. Gertrudy, św. Jerzego i św. Piotra i Pawła. Pożary w latach 1460 i 1496 uszczupliły nieco miejską zabudowę. Na początku XVI wieku rozbudowano mury miejskie, podwyższono bramy i baszty, wybudowano przedbramia. Początek XVI wieku naznaczony był fermentem religijnym, wystąpieniem reformatora Johanna Knipstrofa i wprowadzeniem protestantyzmu w 1534 roku. W roku 1543 pożar spustoszył kwartał franciszkański oraz ratusz. W ocalałym fragmencie skrzydła klasztornego wraz z kościołem utworzono szkołę miejską. W roku 1563 ludność Pyrzyc została zdziesiątkowana przez epidemię Dżumy. Kolejny kataklizm przyniosła wojna trzydziestoletnia. Miasto zostało splądrowane i częściowo spalone. Przez krótki czas władali nim Szwedzi, a od roku 1653 włączone zostało do Brandenburgii, następnie do Królestwa Prus. W XVIII wieku nastąpił ponowny dynamiczny rozwój miasta i przedmieść. W drugiej połowie XIX wieku przed Bramą Szczecińską uruchomiono cukrownię, a przed Bramą Bańską tartak, działały też rzeźnia, młyn parowy i cegielnia. Wzniesiono nowy szpital św. Mikołaja oraz przytułek tzw. Fundacji Krammego. Wybudowano gmach gimnazjum i seminarium nauczycielskie. W tym samym okresie miasto zyskało połączenie kolejowe ze Stargardem, Myśliborzem i Kostrzynem nad Odrą. Pod koniec stulecia utworzono ważny węzeł kolejowy z nową linią do Gryfina, Godkowa i Płońska. Wytyczono też nowe bite drogi międzymiastowe. Przełom XIX i XX wieku naznaczony był rozwojem rolnictwa i napływem robotników rolnych między innymi z Polski. W 1909 roku z ich składek powstała polska kaplica katolicka przy dzisiejszej ulicy Lipiańskiej, obecnie nieistniejąca. Do roku 1939 miasto tętniło życiem. Pobudowano sieć wodociągowo-kanalizacyjną, gazową i elektryczną. Na przedmieściach powstały nowe osiedla mieszkaniowe. W tym okresie Pyrzyce mogły pochwalić się odkrytym basenem pływackim o wymiarach olimpijskich i innymi obiektami sportowymi. Czas dynamicznego rozwoju przerwała II wojna światowa. Wiosną 1945 roku Pyrzyce ustanowiono twierdzą, broniącą dojść na przedpola Szczecina i ku Odrze. 2 marca 1945 roku, po blisko miesiącu walk, miasto zdobyły oddziały 47 Armii Radzieckiej I Frontu Białoruskiego. W wyniku walk oraz późniejszych grabieży i podpaleń, miasto zostało zniszczone w 80%. Dopiero w 1950 roku Pyrzyce stały się ponownie miastem powiatowym. W 1958 roku zaczęto odbudowę gotyckiego kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Wśród ocalałych budowli znalazła się też kaplica Świętego Ducha. Po renowacji przeprowadzonej w 1969 roku została zaadaptowana na bibliotekę miejską. Odrestaurowano również ratusz miejski, który stał się jak dawniej siedzibą władz. W miejscu zniszczonych kamienic wzniesiono nowe bloki mieszkalne. Kolejne osiedla powstały również na przedmieściach. W roku 1991 zakończono remont kościoła poaugustiańskiego Najświętszej Marii Panny Bolesnej na Starym Mieście. W 1989 r. rozpoczęła działalność nowa oczyszczalnia ścieków, a od 1997 roku w Pyrzycach uruchomiono ciepłownię geotermalną. W 1987 roku zlikwidowano odcinek kolei do Płońska, a w następnych latach zamknięto kolejne połączenia pasażerskie. W 2009 rozebrano linię kolejową do Gryfina i odcinek Głazów – Myślibórz, w 2012 roku zlikwidowano linię do Godkowa. Umiarkowany rozwój miasta możliwy jest dzięki usługom i rolnictwu.
Źródła
Architektura
Kościół usytuowano w południowej pierzei rynku w samym centrum lokacyjnego miasta. Formą swą nawiązywał prawdopodobnie do powstających w tym samym okresie far miejskich wznoszonych z kwadr granitowych na planie krzyża, zamkniętych od zachodu masywem wieży. Relikty tego pierwotnego założenia przetrwały w zachodniej ścianie wieży. Pozostały kamienny materiał wykorzystano wtórnie w przyziemiach nowego układu tworzącego trójnawową, czteroprzęsłową pseudobazylikę z wyodrębnionym trójprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym pięciobocznie. Ściany oraz skarpy wymurowano z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim.
W późniejszym okresie dookoła prezbiterium wymurowano ambit, a nad jego wschodnim przęsłem wzniesiono wieżę. Dobudowano też dwie boczne kruchty przy wieży zachodniej, zrównując jej szerokość z korpusem nawowym.
Ściany posadowiono na kamiennym fundamencie oraz wysokim cokole zakończonym fazowanym gzymsem. Kolejne podziały wyznaczyły: podokienny gzyms okapnikowy, pasy z dekoracyjnym fryzem z kształtek ceramicznych oraz profilowany gzyms koronujący. Nad portalami bocznymi pas fryzowy wypełniony został glazurowaną kształtką ceramiczną. Od strony zewnętrznej ściany nawy opięto prostymi uskokowymi skarpami. Przypory w narożnikach zachodnich i wschodnich zostały usytuowane skośnie. Przypory ścian prezbiterium, po wybudowaniu ambitu, zostały wciągnięte do wnętrza i w górnych partiach zabudowane sklepieniem. W ich podstawie znajduje się szereg nisz o ostrołukowym wykroju, pełniących przypuszczalnie funkcję sakrariów. Na wyższych partiach zachowały się elementy zdobnicze w postaci blend i wimperg.
Nawy kościoła wydzielone zostały ostrołukowymi arkadami o profilowanych ościeżach. Wsparto je na ośmiobocznych filarach z wyraźnymi partiami cokołowymi oraz opaskami impostowymi. Pola ścian ponad arkadami podzielono grupami złożonymi z ostrołukowych blend w układzie piramidalnym (dawnymi oknami). Przestrzenie naw i prezbiterium wydzielono ostrołukiem tęczowym. Wnętrza nawy i prezbiterium zamknięto sklepieniami gwiaździstym, czteroramiennymi, natomiast w nawach bocznych i ambicie zastosowano sklepienia krzyżowo-żebrowe. Całość nakryto wspólnym dachem dwuspadowym, wieże wschodnią i zachodnią odrębnymi dachami namiotowymi.
Interesującym reliktem pierwotnego założenia jest ciąg komunikacyjny o spiralnej klatce schodowej wykonany przy południowym filarze łuku tęczowego. Nie udało się niestety ustalić, czy prowadził on jedynie na nieistniejące obecnie empory boczne, czy wiódł wyżej na poddasza nawy i prezbiterium?
Główne wejście do świątyni usytuowano w przyziemiu zachodniej ściany wieży. Portal pochodzący z okresu XIX wiecznej przebudowy o neogotyckiej stylistyce, wykonano z cegły i kształtek ceramicznych. Szerokie i bogato profilowane ościeża zamknięte ostrołukiem ujęto rozbudowaną wimpergą. Jej szczyt ozdobiono Gwiazdą Dawida wykonaną z ceramicznych kształtek.
Kolejne dwa portale, północny i południowy, osadzono w trzecich przęsłach naw bocznych. Otrzymały one uskokowe ościeża z wyraźną partią cokołową. Zamknięto je ostrołukiem i ujęto prostokątną opaską. W ościeżach osadzono dwuskrzydłowe drzwi z nadświetlami. Na szczególną uwagę zasługuje portal południowy, którego ościeża wykonano z profilowanych kształtek w formie wałków i trójliści, co druga kształtka została pokryta glazurą.
Kolejny portal umieszczono w zachodnim przęśle południowej ściany prezbiterium. Wprowadzał on bezpośrednio z zewnątrz do przestrzeni sakralnej przeznaczonej dla duchowieństwa. Dlatego był on często określany mianem kapłańskiego. W późniejszym okresie został on osłonięty ambitem oraz sklepionym pomieszczeniem kruchty (zakrystii i empory organowej). Niestety nie udało mi się do niego dotrzeć.
Po wybudowaniu ambitu okalającego prezbiterium w zachodnim przęśle ściany południowej, wykonano jeszcze jedno zewnętrzne portalowe wejście. Czterouskokowe ościeże, z wyrazistą partią cokołową, wykonano z kształtki ceramicznej w formie wałka i trójliścia. Zamknięto je spłaszczonym ostrołukiem. W ościeżach osadzono jednoskrzydłowe drzwi.
Artykulacji zewnętrznego lica ścian dokonano poprzez przypory i lizeny. Pomiędzy nimi osadzono duże okna o profilowanych, obustronnie rozglifionych ościeżach, zamkniętych ostrołukami, z czterodzielnym i pięciodzielnym laskowaniem. Jedynie okna w wieży wykonano jako trójdzielne. Nad portalami wejściowymi okna zostały odpowiednio skrócone.
Wieża zachodnia wzniesiona została pierwotnie z kwadr granitowych na planie zbliżonym do kwadratu. Przypuszcza się, że mogła mieć ona przejezdną kruchtę, otwartą ostrołukami na osi północ - południe. Wewnątrz kruchty (w zachodniej ścianie nawy) miał znajdować się granitowy portal wejściowy. Mury wieży zrealizowano do wysokości ok. 11 m. Na panoramie miasta Matthäusa Meriana z 1652 roku, uwieczniona została wieża zakończona krenelażem i dachem dwuspadowym (względnie namiotowym), zwieńczonym smukłą iglicą.
Po zmianie koncepcji i rozbudowie kościoła, górną partię wieży wymurowano z cegły. Ściany rozczłonkowano zespołami ostrołukowych okien oraz blend, odpowiadających układowi poszczególnych kondygnacji. Od strony zewnętrznej podziały te zaznaczono gzymsami i uskokami muru. W okrągłej niszy elewacji zachodniej umieszczono tarczę mechanizmu zegarowego. Całość zamknięto rozbudowanym hełmem z podwójną ośmioboczną latarnią. Zwieńczono go iglicą z kulą, wiatrowskazem i gwiazdką. Niestety podczas powojennej odbudowy kościoła nie powrócono do pierwotnej koncepcji. Ściany wymurowane od nowa z cegły maszynowej, ozdobiono jedynie stylizowanymi blendami z biforyjnymi oknami, przesłoniętymi żaluzją. W partii poddasza wykonano cztery okrągłe blendy na osadzenia tarcz zegarowych, a całość zamknięto dachem namiotowym.
Do ściany północnej i południowej dobudowano kruchty kryte dachami pulpitowymi. Zachodnie półszczyty, wydzielone pasem fryzowym wykonanym z glazurowanej kształtki ceramicznej, dekorowano zespołem blend. W ścianach osadzono okna o ostrołukowym wykroju dzielone laskowaniem. Do kruchty północnej dobudowano od północy ciąg komunikacyjny na planie kwadratu, prowadzący na wyższe kondygnacje wieży, emporę zachodnią oraz poddasza.
Nad wschodnim przęsłem ambitu, na osi kościoła, wzniesiono ceglaną konstrukcję wieży (wschodniej) wspartej na masywnych gurtach, sklepioną od spodu. Narożniki wzmocniono mało uwydatnionymi przyporami w formie lizeny. Ich czoła ozdobiono maswerkowym wypełnieniem i zakończono wimpergami. Ten sam motyw powtórzono w skarpach okalających ambit. Górną partię ścian bocznych rozczłonkowano wąskimi blendami zamkniętymi łukami odcinkowymi. Wieżę wschodnią nakryto barokowym hełmem z otwartą ośmioboczną latarnią. Zwieńczono go iglicą z kulą i wiatrowskazem. W podstawie ściany wschodniej osadzono dwa okna o ostrołukowym wykroju, wypełnione maswerkiem. Z zewnątrz obwiedziono je opaską z kształtki ceramicznej. Ponad nimi wykonano wysokie gotyckie okno o profilowanym, obustronnie rozglifionym ościeżu, podzielone laskowaniem na pięć pól. We flankujących je licach ściany, wykonano podwójne wąskie blendy zwieńczone zespołami płytkich blend okrągłych. Podczas powojennej odbudowy nie odtworzono hełmu zamykając wnętrze wieży połacią prostego dachu.
Wielokrotnie niszczony pożarami, obecny swój wygląd zawdzięcza kościół gruntownemu remontowi przeprowadzonemu w połowie XIX wieku. Niestety ujednolicił on wygląd wystroju elewacji zewnętrznych oraz wielkość okien. Portal w przyziemiu wieży całkowicie wymieniono. Portalom, oknom i gzymsom wymieniono bądź uzupełniono profilowania. Odnowiono większość sklepień, które po roku 1945 musiały być w większości na nowo rekonstruowane, za wyjątkiem sklepień w zachodniej części korpusu i prezbiterium.
Z pierwotnych detali architektonicznych uwagę zwracają portale boczne, przypory przy filarach obejścia, a także dwustrefowa artykulacja wewnętrznych ścian korpusu nawowego.
Otwory po świdrach ogniowych.
Na murze południowo-zachodniego narożnika wieży oraz na południowo-wschodnim cokole pierwotnego prezbiterium, zachowało się kilka owalnych otworów wykonanych w cegle, będących świadectwem wielkanocnych praktyk liturgicznych polegających na rozpalaniu „nowego ognia” za pomocą świdrów ogniowych. Rozmieszczenie otworów wskazuje, że zwyczaj niecenia ognia stosowany był w Pyrzycach przynajmniej od XIV wieku, a zakończył się w połowie XV. Otwory zlokalizowane są w strefie cokołowej i tylko nieliczne na wysokości wzroku dorosłego człowieka. Rozrzucone chaotycznie, samodzielnie albo w skupiskach. Wyłącznie w cegłach nigdy zaś w kamieniu. Obok otworów miseczkowatych występują też wrzecionowate. Średnica niemal identyczna, głębokość różna. Otwory te służyły prawdopodobnie do niecenia ognia tzw. świdrem ogniowym podczas Wigilii Paschalnej w Wielką Sobotę. Obyczaj niecenia świętego ognia sięga czasów przedchrześcijańskich i został inkulturowany przez Kościół.
Wyposażenie
Wcześniejsze wyposażenie kościoła zostało usunięte lub strawione przez pożary. W okresie regotyzacji pozostawiono niezbędne elementy, ukształtowane na nowo w duchu teologii i liturgii protestanckiej. Inwentaryzacja XIX wieczna wymienia między innymi:
1. Średnica 150 cm. Na płaszczu inskrypcja; DVRCH : GOTTES : HVELF : GOS : MICH : LORENTZ : KOECKERITZ : ANNO : MDCXXXIV : (1634) SOLI : DEO : GLORIA : BOGISLAVS : DVX : POMERANIAE : PATRONVS : DAVID : REVTY : SVPRINTENDENS : LUCAS : SCHRAMM : FILIVS : PRAEPOSITUS : ANDREAS : OTTO itd., na górnej krawędzi pięciopłatkowa róża, znak mennicy Pyritz i inskrypcja; LAVDO : DEVM : VERVM : PLEBEM : VOCO CONGREGO : CLARVM : DEFVNCTOS : PLORO : SATANAM : FVGO : FESTA : DECORO
2. Średnica 160 cm. Na płaszczu cztery siedmioramienne gwiazdy i inskrypcja; SORORES : PHOENICIS : TRES : POST : FATALEM : TEMPLI : RT : VRBIS : HVIVS : CONFLAGRATIONEN : E : CINERIBVS : RENATAE : SVMVS : AVXILIO : ALTISSIMI : OPERA : ET : STVDIO : LAVRENTII : KOECKERITII : CIVIS STARGARDENSIS : ANNO : MDCXXXIV : (1634) .
3. Średnica 135 cm. Na płaszczu inskrypcja; WAS : LACHST : CV : HOENSCHER : CALVINIST : DAS : DIS : GELAEVT : GEGOSSEN : IST : SEINES : HOCH : CZMBALEN : KLINGENT : WOL : DARVMB : MEIN : GODT : ANSEHEN : SOLL : WIE : DV : SELBER : DEN : PSALMEN : LIST : DER : IN : DER : ORDNVNG : DER : LETZTE : IST : SENATUS : PYRITZENSIS : DN : ELIAS : KISTMACHER : JACOB : SEEFELD : GEORG : LVDOVICI : CONSVLES : GOTTLIEB : BVETZIVS : WILHELM : ENGELKE : LAVRENTIVS : LANGKAVEL : CAMERARII usw. Odlany również w 1634 r. przez Lorenza Köckeritza w Stargardzie.
Z kolei na archiwalnych fotografiach uwieczniono neogotyckie, XIX wieczne wyposażenie:
Obecne wyposażenie współczesne.
Aneks.
