NEUENDORF
Niewielka osada położona w odległości 4 km na północ od Oderbergu na naturalnym morenowym wyniesieniu w sąsiedztwie pradoliny Odry. Wieś została założona na początku XIII wieku w okresie kolonizacji niemieckiej. W źródłach pisanych pojawiła się po raz pierwszy w 1267 roku. Margrabiowie brandenburscy Otton i Konrad potwierdzili nadanie osady nova villa wraz z przyległościami klasztorowi cystersów z Mariensee nad Parsteiner See, przeniesionemu później do Chorin. Donacji dokonali bracia Johann i Otto. W roku 1268 nazwa uległa przekształceniu na willa Nyendorp. Po roku 1375 wieś opustoszała. Na kartach historii pojawiła się ponowie dopiero pod koniec XVI wieku. Jobst von Oppen, gubernator Oderberga, ponownie założył gospodarstwo na starym Feldmarku. W 1628 roku wieś znalazła się pod patronatem Urzędu Szkolnego Joachimsthal. W roku 1877 przeprowadzono nową linię kolejową łączącą Angermünde z Bad Freienwalde, na wschodnim skraju wsi wybudowano budynek stacyjny. Nigdy nie osiągnęła ona ponad lokalnego znaczenia i nie przyczyniła się do rozwoju miejscowości. Linia była eksploatowana w ruchu pasażerskim i towarowym do 1995 roku. Po ostatecznym zamknięciu w 1997 roku, tory zostały zdemontowane. Rok 1945 nie przyniósł większych zniszczeń. W okresie powojennym utworzono w folwarku gospodarstwo rolne. W roku 1961 wieś włączona została do miasta Oderberg, zachowując jednak swój typowo rolniczym charakterze.
Źródła
Architektura
Kościół usytuowano na wschodnim skraju wiejskiej zabudowy. Otrzymał prostą formę złożoną z jednoprzestrzennej salowej nawy, wzniesionej na planie prostokąta, wieży zachodniej tej samej szerokości i wysokości co nawa oraz północnej zakrystii. Surowość bryły i masywny masyw wieży zadecydowały, że świątynię zaklasyfikowano do grupy tzw. kościołów obronnych. Czy słusznie? Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie wzniesiono z dokładnie obrobionych kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne poziome warstwy. Dokładniej opracowano kwadry ościeży portali i okien oraz narożnikowe. Jednoprzestrzenne wnętrze zamknięto stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym krytym dachówką ceramiczną. W południowej połaci dachu wykonano dwie lukarny w formie wolego oka.
Kościół otrzymał cztery wejścia portalowe o ościeżach wykonanych z kwadr i klińców granitowych. Portal zachodni usytuowano w podstawie wieży na osi kościoła. Szerokie dwuuskokowe ościeże zamknięto delikatnym ostrołukiem. Archiwoltę obwiedziono dodatkowym wieńcem kwadr. W późniejszym okresie został zamurowany. Podobny wykrój otrzymały dwa portale południowe, jednak ich ościeża nieco zwężono. Portal usytuowany pośrodku ściany został w późniejszym okresie zamurowany. Identyczny portal usytuowano po przeciwnej stronie kościoła w ścianie północnej. Również i ten portal został zamurowany.
Ostrołukowy wykrój otrzymały również okna. Usytuowano je symetrycznie, na przestrzał, cztery w elewacji południowej oraz trzy w elewacji północnej. Zrezygnowano z okna wschodniego gdyż w miejscu tym znajdował się dach pulpitowy zakrystii. Zaskakujące jest usytuowanie okien zachodnich, zdecydowanie węższych i niższych, które pozostają zamurowane. Osadzono je na granicy ścian nawy i wieży, a nie pośrodku ścian północnej i południowej podstawy wieży tak by doświetlały kruchtę. Nie udało mi się stwierdzić, czy są to okna rzeczywiste, czy może tylko głębokie nisze?
Okna wschodnie o klasycznym ostrołukowym wykrój i piramidalnym układzie, zostały dość szeroko rozmieszczone w ścianie. Zapewne w celu zrównoważenia „ciężaru” blend w całości wypełniających szczyt. Płytkie nisze również otrzymały ostrołukowym wykrój i piramidalny układ. Kamienne ościeże zamknięto jednak cegłą. W blendzie środkowej wykonano niewielki otwór wentylujący poddasze. W zwieńczeniu szczytu umieszczono dodatkowo blendę okrągłą.
Wieża zachodnia, tej samej szerokości i wysokości co nawa, otrzymała plan prostokąta. Do wymurowania podstawy użyto tego samego materiału, co w ścianach nawy z zachowaniem wątku. Nie wiadomo, z jakiego materiału i w jakiej formie wzniesiona była nadstawa wieży. Z pewnością nie została wymurowana w tym samym okresie co podstawa, widać bowiem wyraźną różnicę w wątku i opracowaniu kamienia. Dodatkowo narożniki ścian i ościeża okien opracowano w cegle. Rozbieżności te pozwalają wysnuć przypuszczenie, że pierwotnie zachodnia ściana wieży mogła być zwieńczona szczytem, u podstawy którego znalazły się dwa profilowane wsporniki, podobnie jak przy szczycie wschodnim. Nadstawa wieży posiadać mogła konstrukcję szkieletową (kalenicową) o planie kwadratu, wychodzącą z połaci dachowej. Podczas odbudowy kościoła drewnianą konstrukcję mianoby zastąpić obecną, kamienną bryłą w formie tzw. westwerku i zamknąć dachem dwuspadowym. Symetrycznie rozmieszczone niewielkie ona o ceglanych ościeżach i biforyjnej formie miały nawiązywać stylistycznie do romanizmu.
Po długim okresie nieużytkowania kościół wymagał prac remontowych. Przemurowano koronę murów nawy, wykonując przy okazji profilowany gzyms okapnikowy. Ostrołukowe zamknięcia okien przemurowano cegłą nadając im niemal półokrągły wykrój. Zamurowano trzy portale oraz okna zachodnie. Wymurowano kamienno-ceglaną nadbudowę wieży. Nie odbudowano północnej zakrystii, zamurowując jednocześnie przejście do kościoła.
W tym samym zapewne okresie plac kościelny otoczono wysokim kamiennym murem z bramkami od północy, wschodu i zachodu. Południową granicę wyznaczyła częściowo ściana zabudowy gospodarczej. Plac kościelny pełnił funkcję lokalnej nekropolii, po której zostało zaledwie kilka płyt i pomniejszych reliktów, z których utworzono lapidarium.
Po północnej stronie nawy zachowały się relikty zakrystii wzniesionej na planie kwadratu, zamkniętej zapewne sklepieniem kolebkowym oraz dachem pulpitowym. Zachowały się fragmenty schodów prowadzących do nawy oraz kamień wylotowy z kanałem.
W południowo-wschodnim narożniku kościoła znajduje się granitowa kwadra z motywem szachownicowym w formie rombu. Różnica kolorystyczna wskazuje, że przez jakiś czas musiała być częściowo przesłonięta przez mur okalający plac kościelny, który w miejscu tym dochodzi do ściany kościoła.
Wyposażenie
