BENZ (Benice)

Bundesland: Mecklenburg-Vorpommern

Landkreis: Vorpommern-Greifswald

Duża wieś gminna położona w centralnym punkcie wyspy Uznam (Usedom) w odległości 15 km na zachód od Świnoujścia. Średniowieczny rodowód osady zdradza pierwotny układ zabudowy, skupionej wokół owalnego placu z kościołem pośrodku, liczne artefakty archeologiczne świadczące o wczesnym osadnictwie w tym rejonie oraz źródła pisane: Pommersches Urkundenbuch I, 208, r. 1229, de Bents; I, 352, r.1247, Benitse. Kościół w Benz wspomniano po raz pierwszy w roku 1229 przy okazji nominacji proboszcza dla nowo powstającej parafii. Patronat nad kościołem otrzymali norbertanie z klasztoru w Grobe pod Uznamem. W połowie XIII wieku, zapewne podczas uroczystości dedykacyjnej, nadano mu wezwanie św. Piotra. W XV wieku kościół rozbudowano w kierunku wschodnim dodając wydzielone prezbiterium. W czasie wojny trzydziestoletniej służył jako stajnia dla koni i uległ częściowej destrukcji. W 1663 roku szwedzki namiestnik Peter Appelmann odnowił kościół, całościowo wyposażył i urządził w nim dziedziczny pochówek swojej rodziny. Kolejne prace remontowe podejmowany były cyklicznie w ciągu XIX i na początku XX wieku. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpił systematyczny rozwój miejscowości. Obecnie Benz jest dużą wsią przyciągającą w okresie letnim dużą rzeszę turystów i wczasowiczów. W okresie letnim w zjawiskowej przestrzeni świątyni organizowane są koncerty kameralne.

Źródła

- Pierwszy kościół powstał w pierwszej połowie XIII wieku

- Przebudowano go w wieku XV, dodając między innymi część prezbiterialną

- Ostatnia partia wieży, wraz z iglicą, powstała w 1740 r.

- W roku 1836 przeprowadzono gruntowne prace remontowe, między innymi pierwotne stropy belkowe zastąpiono sklepieniami kolebkowymi

- W roku 1909 malarz Adolf Dittmer wykonał iluzjonistyczny strop kasetonowy

- W 1911 roku rozebrano górną partię wieży i zrekonstruowano od nowa.

Architektura

Kościół usytuowano pośrodku owalnego placu skupiającego wokół siebie wiejską zabudowę. Pierwotnie była to niewielka salowa świątynia założona na planie prostokąta. Ściany posadowione na kamiennym fundamencie wzniesiono z dokładnie obrobionych kwadr granitowych, ułożonych w regularne poziome warstwy. W XV wieku świątynię gruntownie przebudowano z wykorzystaniem materiału rozbiórkowego. Od wschodu dobudowano wydzielone, prosto zamknięte prezbiterium o planie prostokąta. Niedługo później dobudowano wieżę zachodnią na planie kwadratu wymurowaną z nieobrobionych kamieni narzutowych. W połowie XVIII wieku nadbudowano dodatkowe kondygnacje wymurowane w cegle. W połowie XIX wieku strop belkowy zastąpiono drewnianym stropem kolebkowym. Na początku XX wieku rozebrano górną partię wieży i zrekonstruowano od nowa.

Dokonywane na przestrzeni wieków rozbudowy i przebudowy, pozostawiły trwałe ślady w strukturze obiektu. Ściany nawy głównej w dolnej partii murów, wykazują ciągłość wątku i jednorodność użytego materiału. Od połowy wysokości wątek jest już zaburzony, głazy mają różną wielkość i stopień obróbki, a ciągłość wątku ratowano warstwami wyrównawczymi z użyciem okrzesków i mniejszych kamieni. Przemurowano w cegle uskokowe ościeża wszystkich portali, zamykając je delikatnym ostrołukiem. Jedynie w dolnej partii ościeża portalu zachodniego zachowano kilka zaledwie kamiennych kwadr. Wejście kapłańskie w południowej ścianie prezbiterium zamurowano. Ten sam los spotkał również portal północny usytuowany w ścianie nawy. Zapewne ten sam warsztat, który przebudowywał nawę główną wzniósł również prezbiterium. W okresie wojny trzydziestoletniej, w nawie kościoła urządzono stajnię. Za miejsce kultu służyło wydzielone od nawy prezbiterium. Prawdopodobnie wtedy też wykonano wschodnie wejście do prezbiterium o prostych ościeżach. W miejscu okien wykonano w cegle dwie masywne skarpy wspierające ścianę szczytową. Szczyt wschodni ozdobiono niewielkim okulusem oraz okrągłą, płytką blendą. Z kolei wschodnie ściany szczytowe nawy otrzymały konstrukcję szkieletową. Przestrzenie nawy i prezbiterium zamknięte były płaskimi stopami belkowymi oraz dachami dwuspadowymi krytymi dachówką. W XIX wieku zastąpiono je stropami kolebkowymi. Na początku XX wieku wykonano iluzjonistyczny strop kasetonowy. Powstał on poprzez wymalowanie kwadratowych płycin obwiedzionych ornamentem geometrycznym. Wypełniono je różnorodnymi wieńcami roślinnymi i gwiazdkami. W połaciach dachowych nawy wykonano po trzy prostokątne lukarny.

W okresie rozbudowy kościoła przemurowano też zapewne okna. Szerokie, proste i lekko rozglifione ościeża zamknięto łukami odcinkowymi. Od wewnątrz zyskały wydłużone skośne parapety.

Podstawa wieży o planie kwadratu wymurowana została z kamieni narzutowych bez wyraźnego wątku z zastosowaniem warstw wyrównawczych. Jej ściany wyciągnięto znacznie ponad mury nawy. Koronę muru od strony południowej i północnej ozdobiono pasem ostrołukowych arkad wykonanych z cegły i zakończono profilowanym gzymsem okapnikowym. Wyższe kondygnacje wykonano już w całości z cegły i otynkowano. Wewnętrznym podziałom odpowiada zewnętrzny gzyms kordonowy. W podstawie zachodniej ściany usytuowano portal wejściowy o prostym ościeżu zamkniętym łukiem odcinkowym. Portal otrzymał dodatkowo dekoracyjne renesansowe obramienie. W ścianach wyższych kondygnacji osadzono prostokątne okna zamknięte łukami odcinkowymi. Wnętrze nakryto barokową kopułą z ośmioboczną latarnią. Wieńczy ją iglica z kulą, wiatrowskazem i gwiazdką. Na chorągiewce dostrzec można napis „ANNO 1740”.

Plac kościelny o owalnym zarysie wyniesiono nieco ponad poziom otoczenia i obwiedziono kamiennym murem z bramkami od południa, północnego zachodu i wschodu. W przeszłości pełnił funkcję lokalnej nekropolii aż do czasu założenia nowego cmentarza. Podczas rewitalizacji otoczenia kościoła usunięto większość okalających go lip, pozostawiając jedynie okazy pomnikowe przy portalu południowym i po stronie północnej kościoła.

Wyposażenie

- Pierwotny, późnogotycki ołtarz szafiasty, nie zachował się, pozostały po nim rzeźbione, polichromowane figury, przedstawiające świętych; Apostoła Piotra, Elżbietę Węgierską, Ewangelistę Jana, Jana Chrzciciela, i Katarzynę. Obecny, klasycystyczny o formach architektonicznych, powstał na początku XVIII wieku. Schodkowa podbudowa z arkadową balustradą, podstawa z mensą oraz nadstawą, stanowiły wolnostojący element wyposażenia. W późniejszym okresie ołtarz obudowano przegrodą prowizorycznej zakrystii z wejściami po obu stronach. W centrum ołtarza umieszczono dużych rozmiarów obraz będący kopią działa Anthony van Dycka przedstawiającego „Opłakiwanie Chrystusa”.

- Podstawa średniowiecznej chrzcielnicy wykonana z wapienia gotlandzkiego na początku XIII wieku.

- Ambona przyścienna z XVIII wieku, usytuowana przy narożniku południowej ściany nawy i prezbiterium. Ośmioboczny kosz z balustradą dochodzącą do ściany, wsparty jest na profilowanej kolumnie. Pola arkadowych płycin wypełnione są inskrypcjami, częściowo zamalowanymi. Baldachim ośmioboczny autonomiczny, podwieszony na metalowych ściągach, pozbawiony zdobień. Na podniebieniu wymalowana biała gołębica w złotej poświacie i rozchodzących się promieniach.

- Płyta nagrobna zmarłego w 1586 roku kanclerza książęcego Jakoba von Küssowa. Wykonana z wapienia z płaskorzeźbioną postacią w zbroi rycerskiej. Pierwotnie znajdowała się w posadzce prezbiterium bezpośrednio nad kryptą zmarłego. Obecnie dostawiona jest do północnej ściany prezbiterium.

- Pierwotnie na wieży kościoła zawieszone były dwa dzwony odlane w 1814 roku przez braci Schwenn ze Szczecina . Spośród nich ocalał tylko jeden i nosi inskrypcję „Als Bonapartens Übermuth / entflammte jedes Volck zur Wuth / und Friedrich Wilhelms Tapferkeit / durch seiner Preussen Muth / siegreich half enden diesen Streit / für Freiheit Hab' und Gut / da kündigte mein erster Klang / des holden Friedens Lobgesang.“ Przed kościołem znajduje się jeszcze jeden dzwon.

- Empora organowa wsparta na słupach z wejściem po stronie północnej. Balustrada płycinowa z ornamentalnymi polami.

- Organy wykonane w 1847 roku przez szczecińskiego organmistrza Friedricha Wilhelma Kaltschmidta i odnowione w roku 1889 przez Barnima Grüneberga . W klasycystycznym prospekcie dominują trzy profilowane pola łukowe, wydzielone prostymi pilastrami zakończonymi kapitelami. Pole centralne lekko podwyższone. Całość wieńczy profilowany, trójkątny szczyt. Pomalowane na niebiesko wstawki ozdobione są białymi ozdobnymi wiciami. W latach 1967 i 1978 nieznany organmistrz przeprowadził remonty i przebudowy. Instrument posiada jedenaście rejestrów przypadających na manuał i pedał. Traktura mechaniczna. Dyspozycja jest następująca:

I Manual C–f3

Principal 8′

Gedackt 8′

Octav 4′

Spitzflöte 4′

Nasat 2 2⁄3′

Blockflöte 2′

Oktävlein 1′

Mixtur III–IV

Tremulant

Pedal C–d1

Subbass 16′