Architektura Pomorza

- Dokument z 1304 roku podpisany przez biskupa Wachholtza informuje o rozbudowie kościoła prowadzonej przez przeora Albertiego i o fundacji ołtarza.

Kościół, który poprzedzał dzisiejszą bazylikę wzniesiono na wzgórzu poza obwarowaniami miasta. Była to już trzecia chrześcijańska świątynia w Szczecinie, obok powstałych wcześniej misyjnych kościołów św. Piotra i Pawła oraz św. Wojciecha. Fundacja kościoła przez bamberskiego mieszczanina Beringera każe w niej widzieć swoiste wotum dziękczynne za całe dzieło chrystianizacji i za świadectwo wiary misjonarza tych ziem św. Ottona. Wygląd budowli z pierwszego okresu jej istnienia nie jest znany. Nie natrafiono też na żadne ślady jej istnienia stąd przypuszcza się że była to świątynia drewniana. Nie znana jest również data rozpoczęcia budowy murowanej świątyni. Przeprowadzone badania architektoniczne wskazują jednak, że prace rozpoczęto po roku 1250. Z zachowanych reliktów ceglanego lica ścian można odczytać pierwotne założenie trzynawowej, bezprzyporowej bazyliki o szerokości 25 m, długości ok. 30 m i wysokości naw bocznych sięgających 8,5 m. Ponadto brak przypór wskazuje, iż ówczesna bazylika nakryta była drewnianymi stropami. Przesklepienie wnętrza i rozbudowa bazyliki o wieże i prezbiterium , miały miejsce już w końcu XIII wieku. Przekazy źródłowe wskazują iż prezbiterium od samego początku otrzymało charakterystyczne obejście z wieńcem kaplic. Mowa jest również o istniejących już wtedy wieżach. Jeszcze dziś można zauważyć relikty muru z cokołem wschodniego narożnika wieży południowej i duże fragmenty ścian wieży północnej, ze starannie opracowanymi ościeżami gotyckich okien typu biforyjnego, przetrwałych w trzech elewacjach drugiej kondygnacji wieży. Z zachowanych fragmentów budowli przełomu XIII i XIV wieku wyłania się jej całościowy kształt, bardzo różny od obecnego i w zasadniczy sposób odmienny od innych, przeważnie halowych kościołów miejskich Księstwa Pomorskiego tamtego okresu. Wynikało to z przyjętego programu gotyckiej katedry wzorowanej na rozwiązaniu Kościoła Mariackiego w Lubece (1277 - 1330), który był pierwszą budowlą tego typu na terenie Pobrzeża Bałtyku. Świadczy o tym bazylikalne rozwiązanie przestrzeni, formy wież i wreszcie kształt prezbiterium z obejściem i wieńcem wyodrębnionych w bryle, wysuniętych kaplic.

 

Pod koniec XIV wieku przystąpiono do dalszej rozbudowy bazyliki. Podwyższono nawę główną prezbiterium i otaczającego ją obejścia do tej samej wysokości oraz nadbudowano nowy, zagęszczony rząd kaplic opiętych na zewnątrz jedną taflą bezprzyporowego muru. Znajdujące się pomiędzy przyporami kaplice, początkowo jednoprzestrzenne, tej samej wysokości co obejście, przedzielono później sklepieniami na dwie kondygnacje i ten układ zachował się do chwili obecnej. Nad wieńcem kaplic wzniesiono ażurową attykę podobną do kamieńskiej. Prace rozpoczęte w 1370 roku zakończono ok. 1387 zmieniając bazylikową przestrzeń w formę halową. W wyniku przebudowy uzyskano dużą ilość nowych kaplic, co być może było jednym z powodów podjęcia prac, ale również zupełnie nową jakość bryły i przestrzeni o ogromnym znaczeniu dla rozwoju późnogotyckiej architektury sakralnej Pomorza. Rozwiązanie chóru kościoła św. Jakuba ze zwartą, scaloną bryłą, przestrzennym wnętrzem rozświetlonym wielkimi oknami kaplic, było pierwszą tego typu realizacją w rejonie nadbałtyckim, której autor nie jest niestety znany. Rozbudowę korpusu nawowego kontynuował znany architekt szczeciński Henryk Brunsberg.

 

Ostatni etap rozbudowy świątyni nastąpił w drugiej połowie XV wieku. Bezpośrednią przyczyną podjęcia prac było zawalenie się w 1458 roku wieży południowej, której mury runęły na zachodnią część bazylikowego korpusu. Odbudowę przeprowadzono w formach nawiązujących do kształtu prezbiterium. Nawy korpusu podzielono wówczas trzema parami ośmiobocznych filarów, ustawionych w czteroprzęsłowej, halowej przestrzeni poszerzonej od północy rzędem czterech głębokich kaplic o dwukondygnacyjnym układzie. Gładką, bezprzyporową elewację przepruto dwoma rzędami wielkich, ostrołukowych okien. Podobnie rozwiązano górną partię elewacji południowej, nadbudowanej nad zachowanymi kaplicami Brunsberga. W tym również czasie przedzielono sklepieniami wnętrza kaplic przy obejściu, wprowadzając w miejsce pierwotnych długich, pojedynczych okien, dwa poziomy. W dalszej kolejności przebudowano XIII wieczną kaplicę po północnej stronie obejścia nadając jej rzut prostokąta i zachowaną do dziś formę. Wnętrze kaplicy uzyskało wówczas piękne, dwunawowe rozplanowanie parą kolistych filarów na osi podłużnej wspierających sześcioprzęsłowe krzyżowo-żebrowe sklepienia. Równolegle prowadzono prace przy dobudowie wieży południowej, którą łącznie z wieżą północną wyprowadzono do poziomu gzymsu wieńczącego drugą kondygnację. W tym miejscu zmieniono pierwotne rozwiązanie, wyciągając w górę zamiast dwóch odrębnych tylko jedną, centralnie usytuowaną wieżę. Boczne występujące partie masywu wieżowego, przykryto pulpitowymi dachami, zwieńczając tę część od strony fasady trapezowym szczytem. Szczyt, jak również górne elewacje wieży, podzielone zostały gęstym rytmem ostrołukowych blend z rozetami w zwieńczeniu. Podobne blendy zastosowano w dolnych partiach wieży południowej, podczas gdy na elewacjach wieży północnej pozostawiono podziały pierwotne. Wieżę zakończono wysmukłym, stożkowym hełmem. Zakończoną w 1503 roku budowę prowadził mistrz budowlany Jan Benecke. Data ta wyznacza zamknięcie średniowiecznego cyklu budowlanego i ostatecznego ukształtowania form świątyni.

 

Cechujący architekturę kościoła duży stopień nowatorstwa w rozwiązaniu planu, bryły i przestrzeni, stawia go w rzędzie czołowych dzieł architektury sakralnej Pomorza. Stwierdzone zaś znaczne oddziaływanie form prezbiterium świątyni na twórców innych obiektów, podkreśla jej dużą rolę w rozwoju architektury późnogotyckiej rejonu nadbałtyckiego. To z kolei określa rolę Szczecina, jako ważnego ośrodka kulturotwórczego w okresie średniowiecza na tym terenie.

 

W roku 1677 podczas ostrzału artyleryjskiego miasta przez wojska brandenburskie trafiony zostaje pociskami hełm wieży, który paląc się runął na korpus nawowy, niszcząc dach, sklepienia i wyposażenie strawione przez ogień. W 1690 roku przystąpiono do odbudowy sklepień zmieniając ich formę, na krzyżowe z lunetami. Wieżę natomiast przykryto niskim, namiotowym dachem. Prace zakończono w 1693 roku zakładając nową stolarkę drzwi, bogato zdobionych snycerką. Ściany we wnętrzu i część elewacji otynkowano, zakrywając tym samym wewnętrzne polichromie i zewnętrzny detal architektoniczny.

 

Celem uczczenia 700-letniej rocznicy powstania kościoła w roku 1893 zrekonstruowano drewnianą konstrukcję hełmu wieży. Ta jednak wiosną 1894 roku runęła pod naporem wiatru, niszcząc po raz kolejny dach korpusu i kaplicy Mariackiej, która straciła wówczas oba szczyty i sklepienie. Jeszcze w tym samym roku zbudowano nowy hełm według projektu architekta Horfelda z Berlina. Wieża łącznie z hełmem uzyskała wówczas wysokość 119 m.

 

Największe zniszczenia przyniosła jednak dopiero ostatnia wojna. 17 sierpnia 1944 roku podczas nalotów dywanowych, kościół, jak i cała dzielnica portowa uległ zniszczeniu. Całkowitemu zniszczeniu uległ dach, cała północna część korpusu nawowego, 75% sklepień, hełm i duża partia wieży południowej. Całe wnętrze wraz z wyposażeniem uległo wypaleniu. W 1947 roku runęły osłabione sklepienia w prezbiterium a w murach wieży południowej pojawiły się groźne pęknięcia. Przystąpiono więc do trwałego zabezpieczenia ruiny. W roku 1949 zakończono prace nad dachem przykrywającym prezbiterium i murem oddzielającym go od korpusu nawowego. W 1960 roku zamurowano wyrwę w murze wieży i wybetonowano jej wnętrze scalając ze sobą ściany. Ruina stała się własnością Skarbu Państwa i pozostawała w jego gestii aż do roku 1971. Powołanie przez Ojca Świętego Pawła VI w dniu 28 vi 1972 roku diecezji szczecińsko-kamieńskiej, skłoniło władze państwowe do przekazania obiektu Kościołowi celem odbudowania go i ustanowienia kościołem katedralnym. Odbudowę ukończono w rekordowo szybkim czasie bo już w 1974 roku. Podejmując dzieło odbudowy zdecydowano się nie na rekonstrukcję, lecz na adaptację ukazującą przez swój odmienny styl dzieło zniszczenia jako formę przestrogi dla przyszłych pokoleń. Z ważniejszych prac, które podjęto należy wymienić:
- odtworzenie ośmiobocznych filarów międzynawowych i sklepień
- odtworzenie wewnętrznego rytmu kaplic przy ścianie północnej korpusu
- wzniesiono metalową konstrukcję więźby dachowej i pokryto ją ceramiką, zastąpioną w latach 1980-81 blachą miedzianą.

Korpus nawowy poświęcony został 8 listopada 1974 roku przez ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego - prymasa Polski, w czasie konferencji plenarnej Episkopatu Polski w Szczecinie. Uroczystej konsekracji katedry dokonał 31 maja 1982 roku ks. biskup Kazimierz Majdański. Rok później 23 maja 1983 roku Ojciec Święty Jan Paweł II obdarzył katedrę tytułem bazyliki, w której cztery lata później 11 czerwca 1987 roku w czasie II pielgrzymki do Ojczyzny, osobiście doprawił uroczysta Mszę św.

W miarę wznoszenia i rozbudowy świątyni starano się ją sukcesywnie wyposażać. O średniowiecznym wystroju i jego bogactwie dowiadujemy się z przekazów źródłowych. Niestety zmienne losy tej świątyni całkowicie pozbawiły ją pierwotnego wystroju. Składały się nań przede wszystkim:

- 52 ołtarze ustawione w 24 kaplicach, nawie głównej i przy filarach.