Architektura Pomorza

 

Duża wieś położona w odległości 8 km na wschód od Gryfina przy północno-zachodnim skraju Jeziora Wełtyńskiego. Początki osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu. Jednak dopiero kultura łużycka zaznaczyła swoją zdecydowaną, wielowiekową obecność. Około IV wieku p.n.e. na ziemie te przybyli Scytowie a następnie ludy germańskie. Dopiero w VI wieku n.e. tereny te zdominowali słowianie, dając początek plemieniu Pyrzyczan. Na półwyspie (wyspie) wcinającym się w wody Jeziora Wełtyńskiego wznieśli oni warowny gród obronny stanowiący zalążek późniejszej osady. Dość szybko stał się on ważnym element władzy plemiennej skupionej wokół kasztelani pyrzyckiej. W średniowieczu określano go mianem zamku.     

 

Pierwsza wzmianka źródłowa o Wełtyniu pochodzi z roku 1212. Miejscowość wymieniono w dokumencie regulującym sprawy spadkowe po kasztelanie szczecińskim Warcisławie II Świętoborzycu. W wystawionym przez księcia Bogusława II w Kamieniu Pomorskim dokumencie, właścicielami Wełtynia uczyniono cystersów z pobliskiego Kołbacza. W roku 1222 książę potwierdził im prawo własności osady z przyległymi gruntami.  

Przeglądając średniowieczne źródła dostrzec można ewaluację samej nazwy miejscowości: Woltina, Woltin, Woltyna, Woldyn. Na początku XIII wieku wieś stała się lokalnym centrum wymiany towarowej z wolnym targiem oraz karczmą. Krzyżowanie się w tym miejscu szlaków handlowych przyspieszyło rozwój osady. W roku 1299 nazwano Wełtyń miasteczkiem (forum). Według historiografii niemieckiej prawa miejskie utracił Weltyń dopiero na przełomie XVI i XVII. Fakt ten potwierdzać miał zwarty układ zabudowy skupionej wokół trójkątnego rynku, funkcjonujący w XVII i XVIII wieku szpital św. Jerzego oraz pieczęć miejska zaginiona rzekomo w XVIII wieku z inskrypcją SECR * BVRGENS * IN * WOLTIN (Berghaus, LB II 3, 91, 92, 341, Brüggemann BP I 1. 118). W latach sześćdziesiątych XIX wieku w Wełtyniu były 104 domy mieszkalne, 136 budynki gospodarcze, dwie oddzielne szkoły, karczma, kuźnia, trzy cegielnie, młyn oraz dwa wiatraki.

- Pierwszy kościół powstał prawdopodobnie w połowie XIII wieku.

- Istnienie parafii potwierdza bowiem dokument z 1299 roku. Patronat nad nią sprawowała wówczas parafia Mariacka ze Szczecina, Pommersches Urkundenbuch, I 119, III 884.

- Zachowaną do dzisiaj budowlę wzniesiono w drugiej połowie XV wieku poświęcając ją św. Szczepanowi.

- Na przełomie XV i XVI wieku dobudowano wieżę i zakrystię, przeprowadzono remont muru otaczającego plac kościelny wznosząc między innymi nową bramę wjazdową i furty.

- W pierwszej połowie XVI wieku wewnętrzne ściany świątyni pokryto polichromią.

- W 1690 i 1784 roku przeprowadzono znaczące przebudowy, pokrywając niefortunnie pobiałą zabytkowe polichromie.

- W roku 1961 przeprowadzono prace restauratorskie odsłaniające cenne malowidła.

- Na początku XXI wieku przeprowadzono remont dachu pokrywając go nową dachówką ceramiczną. Wykonano również izolację pionową i poziomą fundamentów i przyziemia.  

Kościół usytuowano pośrodku wsi na parceli wydzielonej kamienno-ceglanym murem. Otrzymał on formę złożoną z jednoprzestrzennej nawy zamkniętej od wschodu trójbocznie. W krótkim okresie czasu do północno-wschodniego narożnika nawy dobudowano zakrystię, a do ściany zachodniej dostawiono wieżę. Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z nieobrobionych głazów narzutowych różnej wielkości, ułożonych w licu muru dość chaotycznie. Jedynie w ścianach wschodniego zamknięcia prezbiterium oraz w podstawie wieży, głazy tworzą nieregularne i nierówne warstwy przemurowane cegłą gotycką. 

 

Korpus nawowy wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta (25 x 10,65 m) otrzymał trójboczne zamknięcie od wschodu. W strukturze ścian przeważa materiał kamienny łączony zaprawą wapienna. W nieregularności jego ułożenia dostrzec można jednak pewną prawidłowość. W przyziemiu użyto głazów znacznych rozmiarów, a w koronie muru mniejszych. Wszelkie nierówności niwelowano mniejszymi kamieniami oraz cegłą i jej ułomkami. Jedynie we wschodnim zamknięciu prezbiterium przeważa materiał ceramiczny z racji zastosowania złożonej formy wystroju architektonicznego w tym specjalnych kształtek do murowania narożników form wielobocznych. Ściany zewnętrzne pokryte były wyprawą tynkarską pochodzącą z przełomu XVIII – XIX wieku. Podczas ostatniego remontu usunięto tynki w celu odsłonięcia kamienno-ceglanego wątku ścian i ukazania dziejowych nawarstwień. Wewnętrzne tynki pokryto w XVI wieku malowidłami. Do najstarszych detali architektonicznych korpusu nawowego należą: relikt portalu północnego (ceglane ościeża widoczne poniżej zachodniego okna ściany północnej), portal południowy o dwuuskokowym ostrołukowo zamkniętym ościeżu wykonanym w cegle, relikty ościeży okien elewacji południowej z ostrołukowym zamknięciem rekonstruowanym z cegły maszynowej oraz pozostałości ościeży okien w ścianach wielobocznego zamknięcia prezbiterium o szerokich, fazowanych ościeżach zamkniętych ostrołukami, którym towarzyszą zamurowane obecnie blendy o wąskich ościeżach zamkniętych różnorodnymi łukami. Ościeża okien obwiedzione były dekoracyjną opaską tynkarską.     

 

We wnętrzu nawy w ścianie zachodniej i południowej widoczne są nisze portalowe zamknięte łukami odcinkowymi. We wschodnim zamknięciu nawy znajdują się cztery niewielkie wnęki różnego kształtu i rozmiarów. Wnętrze nawy zamknięto płaskim stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym z trójpołaciowym zamknięciem od wschodu, krytym dachówką ceramiczną.  

 

W bliżej nieokreślonym czasie do wschodniego skraju ściany północnej dobudowano zakrystię wzniesioną na planie prostokąta (2,5 x 4 m). Ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z cegły w nieregularnym wątku wedyjskim. Pośrodku północnej ściany szczytowej osadzono niewielki portal o prostym ościeżu zamkniętym łukiem odcinkowym (wyżej widoczny jest ślad pierwotnego ostrołukowego zamknięcia). Drugi portal łączący zakrystię z nawą posiada identyczną formę. Szczyt zakrystii ozdobiono trzema ostrołukowymi blendami w układzie piramidalnym, z których dwie boczne są obecnie zamurowane, a ostrołukowe zamknięcie blendy środkowej zastąpiono łukiem odcinkowym. Krawędzie szczytu ozdobiono niewielkimi sterczynami. Wnętrze zamknięto płaskim stropem oraz dachem siodłowym poprzecznym do osi kościoła.

 

Wieża zachodnia wzniesiona została na planie zbliżonym do kwadratu (9,65 x 8,7 m). Wymurowano ją z nieobrobionych głazów narzutowych. Cegły użyto jedynie w narożach ścian, w warstwach wyrównawczych, w detalu architektonicznym oraz w ościeżach portalu zachodniego. Według niemieckich historyków sztuki ceglany był również krenelaż koronujący ściany oraz ostrosłupowy hełm. Przebudowę wieży przeprowadzono w XVIII wieku. Gruntownie zmieniono jej zwieńczenie a wnętrze podzielono na cztery kondygnacje.

 

Ściany zewnętrzne rozczłonkowane są dekoracją złożoną z biforyjnych okien o wąskich ościeżach (częściowo zamurowanych) zamkniętych półokrągło oraz flankujących je biforyjnych, ostrołukowych blend. Zewnętrzne ościeża okien wraz z zamknięciem posiadają dodatkowo fazowanie. Otwory przesłonięte są drewnianymi żaluzjami, a do niedawna jeszcze drewnianymi tarczami zegarowymi. Obecnie zachowała się jedynie tarcza w ścianie północnej. Powyżej, na wysokości poziomu dzwonnego, znajdują się kolejne biforyjne okna zamknięte półokrągło, częściowo zamurowane i przesłonięte żaluzjami. Poniżej blend usytuowane jest pojedyncze okno o identycznym wykroju przesłonięte żaluzją. Jedynie w ścianie zachodniej okienko to (obecnie zamurowane) flankowane jest przez dwie okrągłe blendy.      

Portal wejściowy prowadzący do kruchty znajduje się w ścianie zachodniej wieży. Posiada szerokie, trójuskokowe ościeże zamknięte złamanym ostrołukiem. Ościeże wewnętrzne pokryte jest obecnie tynkiem. Do wnętrza wiodą dwuskrzydłowe drzwi płycinowe z profilowanym nadprożem oraz witrażowym nadświetlem. We wnętrzu wieży, w ścianie zachodniej korpusu nawowego, zachował się pierwotny portal o wąskim ościeżu zamkniętym półkoliście, obramiony wysoką, ostrołukową blendą.

 

 

Plac kościelny o regularnym prostokątnym zarysie otoczony jest wysokim murem wykonanym z kamienia polnego. Cegły użyto jedynie w partii południowej. W narożniku północno-zachodnim usytuowano bramę pochodzącą z XV wieku. Naroża oraz zamknięte ostrołukiem ościeże przejazdu wykonano z kamieni polnych obrobionych w nierówne ciosy. Jedynym zdobieniem strony zewnętrznej jest wąski fryz wnękowy. Otwór, od strony cmentarza, ujęto głęboką niszą o łuku odcinkowym. Po wrotach bramnych pozostały masywne haki zawiasów oraz kwadratowe wręby w ościeżu do wsuwania belki ryglującej. Mur południowy wykonano w późniejszym czasie z cegły. Znajdują się w nim resztki furty. W okresie powojennym zlikwidowano wszystkie nagrobki a teren splantowano. Ocalał jedynie obelisk, zlokalizowany w narożniku północno-wschodnim placu kościelnego, poświęcony poległym żołnierzom niemieckim pochodzącym z Wełtynia. Zatarto jedynie inskrypcję a w miejsce orła wieńczącego obelisk ustawiono figurę zmartwychwstałego Chrystusa.  

- Ołtarz z końca XVII wieku z delikatną barokową snycerką. W XVIII stuleciu połączony został z amboną. W boczne ścianki ceglanej mensy ołtarzowej wmurowane są dwa fragmenty płyty nagrobnej wykonanej piaskowca w 1735 roku.

- Ambona z końca XVII wieku. Początkowo ustawiona była samodzielnie przy ścianie nawy, potem połączono ją z ołtarzem. Obecnie ponownie ustawiona jest oddzielnie przy ścianie północnej. Kosz wsparty był prawdopodobnie na pełnorzeźbionej figurze anioła (1,35 m) trzymającego w ręku księgę Pisma Świętego. Do roku 1945 rzeźba ta ustawiona była w okolicy ołtarza.  

- Dwa lichtarze ołtarzowe z 1687 roku. Odlew cynowy o wysokości 50 cm (zaginęły).

- Żyrandole z 1731 roku, Odlew spiżowy o barokowej formie z ramionami na 8 świec, zwieńczone u dołu szyszką jodłową.

- Kielich mszalny odlany w srebrze z pozłacanym wnętrzem czaszy, będący kompilacją form gotyckich i barokowych: starsza gałka z motywem gotyckim w postaci ażurowego maswerku z rozetami na powierzchniach rombowych guzików; czasza i stopa dodane w 1685 roku (zaginął).

- Patena z 1685 roku. Wykonana w srebrze i pozłacana na wierzchu. Wgłębienie na hostię w formie sześcianu (zaginęła).

- Dzwon spiżowy o średnicy 63 cm, z inskrypcją pisaną gotycką minuskułą.

- Malowidła ścienne z pierwszej połowy XVI wieku ukazujące Historię Zbawienia. Cykl przedstawień, pokrywających niemal całą powierzchnię ścian nawy, ułożony jest w dwóch strefach o wysokości 2 m i podzielonych na kwatery. Rozpoczyna się przy narożniku północno-zachodnim a kończy po przeciwległej stornie w narożniku południowo-zachodnim. Część scen jest obecnie nieczytelna, lub została zniszczona wskutek nowożytnych przemurowań. W ścianie północnej cykl rozpoczynają sceny: Stworzenie Ewy i Grzech pierworodny. We wschodniej części ściany odczytać można tylko Pokłont trzech króli. W zamknięciu chóru brak podziału na kwatery; po stronie północno - wschodniej duża postać Marii z dzieciątkiem, po stronie południowo-wschodniej św. Anna Samotrzeć i niezidentyfikowany święty. Na ścianie wschodniej widać fragmentarycznie zachowany ornament z wici roślinnej. Ściana południowa podzielona jest na dwie strefy kwater, w części wschodniej przedstawiających Jezusa przed Annaszem, następnie Cierniem koronowanie. Dalej nad portalem Biczowanie i Ecce Homo. Nad oknem Umycie rąk przez Piłata, a pomiędzy oknami czytelne jest jedynie Niesienie krzyża. W zachodniej części ściany dwie duże kwatery z Ukrzyżowaniem i Zdjęciem z krzyża. Na ścianie zachodniej kolejność narracji ulega zmianie, dwie dolne kwatery na lewo od portalu zawierają Złożenie do grobu i Chrystusa w otchłani, u góry Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie. Na koniec, na prawo od portalu jedno wielkie przedstawienie Sądu ostatecznego. Malowidła wełtyńskie powstały w okresie przejściowym od późnego gotyku do renesansu, stąd znajdujemy w nich z jednej strony elementy tradycji gotyckiej - podział ścian na kwatery, schematy poszczególnych przedstawień, a z drugiej, wyraźne tendencje właściwe malarstwu nowożytnemu - operowanie barwnym światłocieniem, renesansowe elementy strojów, technika en grisaille. Cechy te każą datować malarski wystrój kościoła na lata około 1520 - 1534. Malowidła te, nie odpowiadające po 1534 roku protestanckiemu charakterowi wnętrza pokryto tynkiem najpóźniej w roku 1690. W czasie prac remontowych w roku 1961 dokonano ich ponownego odkrycia i przeprowadzono podstawowe prace konserwatorskie. Do czasów swojej świetności malowidła te jednak jeszcze nie powróciły, choć znawcy przedmiotu twierdzą, że są one tego warte.

Grodzisko średniowieczne zlokalizowane było w odległości około 350 m na północ od skrajnych zabudowań wsi, w południowo-zachodnim skraju półwyspu wcinającego się od wschodu w Jezioro Zamkowe. Topografia miejsca wskazuje, iż przy znacznie wyższym poziomie wód jeziora w okresie średniowiecza, gród usytuowany był w rzeczywistości na wyspie połączonej z lądem od wschodu groblą lub drewnianym mostem. Majdan o owalnym zarysie otoczony był wałami ziemnymi zwieńczonymi palisadą. W późniejszym okresie gród przekształcony został w siedzibę rycerską. W roku 1283 Ziemię Wełtyńską opanowali Brandenburczycy. Rok później w układzie pokojowym z księciem pomorskim Bogusławem IV margrabiowie zobowiązali się zwrócić zamek. Wkrótce został on zapewne zniszczony gdyż po roku 1302 nie pojawiał się już więcej w źródłach. Przetrwał jedynie w nazwie topograficznej jeziora, którego wody niegdyś go oblewały. Przypuszcza się, iż była to niewielka rezydencja otoczona kamiennym murem z bramą wjazdową. Na wewnętrznym majdanie mogła znajdować się mieszkalna wieża obronna i drewniana zabudowa gospodarcza mieszcząca między innymi kuźnię i stajnię.

 

Niemal do końca XIX wieku funkcjonował w Wełtyniu szpital św. Jerzego. Niewielki budynek o konstrukcji szkieletowej rozebrano w 1898 roku z powodu złego stanu technicznego. Dla wielu badaczy jest on dowodem miejskich aspiracji Wełtynia.