CEDYNIA ( Zehden )
Województwo: zachodniopomorskie
Powiat: gryfiński
Gmina: Cedynia
Diecezja: szczecińsko-kamieńska
Dekanat: Cedynia
Parafia: Narodzenia NMP.
Miasto położone na skraju wzniesień tzw. Karpat Cedyńskich, stanowiących dawne zbocze doliny Odry przepływającej jeszcze do XIX wieku u podnóża miasta. Dzisiaj koryto rzeki oddalone jest o ok. 3km. Cedynia jest najbardziej wysuniętym na zachód miastem w Polsce. Najlepiej dojechać tu z Chojny lub Mieszkowic.
Osadnictwo w okolicy Cedyni rozwijało się już około 3.500 lat p.n.e. W okresie kultury łużyckiej (700-600 lat p.n.e.) w Cedyni zbudowano gród i osadę podgrodową. Chronił on okoliczną ludność, mieszkającą w licznych osadach zgrupowanych w tym regionie, na wypadek napadów i wojen. W połowie I tysiąclecia p.n.e. osadnictwo łużyckie zanikło, a na jego miejscu w VIII-IX w. n.e. powstały osady słowiańskie. W IX wieku znajdował się tu ważny gród obronny Pomorzan broniący przeprawy przez Odrę na szlaku handlowym z krajów połabskich i środkowych Niemiec na Pomorze oraz sąsiadująca z nim osada rolniczo-rzemieślnicza. Około 967 roku tereny te opanował Mieszko I. Rozbudował gród w potężną warownię strzegącą zachodniej granicy jego państwa. 24 czerwca 972 roku niedaleko grodu rozegrała się słynna bitwa, w której wojowie Mieszka I i brata jego Czcibora pokonali Niemców. Z tego też okresu pochodzi najstarsza zapisana w dokumentach nazwa grodu - Cidinia (972). Późniejsze nazwy to Zedin lub Sedene (1187), Seden (1240). Do roku 1945 Cedynia nosiła niemiecką nazwę Zehden. Po 1945 roku używano przejściowo nazwy Cedno.
W wiekach średnich Miasto było siedzibą kasztelanii Księstwa Zachodniopomorskiego. Zamek wzmiankowano w 1235 roku. W prowadzonych po II wojnie światowej badaniach na tzw. Wzgórzu Zamkowym odkryto pozostałości obwarowań i kościoła zamkowego widocznego jeszcze na Panoramie Meriana. Na przełomie 1252-53 roku tereny te opanowali Brandenburczycy. W roku 1299 dynamicznie rozwijająca się osada posiadała już prawa miejskie. Od roku 1356 pieczę nad miastem przejęły osiadłe w nim Cysterki. W latach 1402-54 miasto wraz z całą Nową Marchią należało przejściowo do Zakonu Krzyżackiego. W roku 1555 Cedynia powróciła do Brandenburgii. Niszczona wielokrotnie przez wojny i pożary nie odegrała już więcej znaczącej roli. W latach 1820-60 przeprowadzono prace przy regulacji Odry, które odsunęły rzekę ku zachodowi a na żyznych terenach powstały tzw. Żuławy Cedyńskie. Obecnie Cedynia jest ważnym ośrodkiem życia społeczno-kulturalnego oraz współpracy transgranicznej regionu.
Osadnictwo w okolicy Cedyni rozwijało się już około 3.500 lat p.n.e. W okresie kultury łużyckiej (700-600 lat p.n.e.) w Cedyni zbudowano gród i osadę podgrodową. Chronił on okoliczną ludność, mieszkającą w licznych osadach zgrupowanych w tym regionie, na wypadek napadów i wojen. W połowie I tysiąclecia p.n.e. osadnictwo łużyckie zanikło, a na jego miejscu w VIII-IX w. n.e. powstały osady słowiańskie. W IX wieku znajdował się tu ważny gród obronny Pomorzan broniący przeprawy przez Odrę na szlaku handlowym z krajów połabskich i środkowych Niemiec na Pomorze oraz sąsiadująca z nim osada rolniczo-rzemieślnicza. Około 967 roku tereny te opanował Mieszko I. Rozbudował gród w potężną warownię strzegącą zachodniej granicy jego państwa. 24 czerwca 972 roku niedaleko grodu rozegrała się słynna bitwa, w której wojowie Mieszka I i brata jego Czcibora pokonali Niemców. Z tego też okresu pochodzi najstarsza zapisana w dokumentach nazwa grodu - Cidinia (972). Późniejsze nazwy to Zedin lub Sedene (1187), Seden (1240). Do roku 1945 Cedynia nosiła niemiecką nazwę Zehden. Po 1945 roku używano przejściowo nazwy Cedno.
W wiekach średnich Miasto było siedzibą kasztelanii Księstwa Zachodniopomorskiego. Zamek wzmiankowano w 1235 roku. W prowadzonych po II wojnie światowej badaniach na tzw. Wzgórzu Zamkowym odkryto pozostałości obwarowań i kościoła zamkowego widocznego jeszcze na Panoramie Meriana. Na przełomie 1252-53 roku tereny te opanowali Brandenburczycy. W roku 1299 dynamicznie rozwijająca się osada posiadała już prawa miejskie. Od roku 1356 pieczę nad miastem przejęły osiadłe w nim Cysterki. W latach 1402-54 miasto wraz z całą Nową Marchią należało przejściowo do Zakonu Krzyżackiego. W roku 1555 Cedynia powróciła do Brandenburgii. Niszczona wielokrotnie przez wojny i pożary nie odegrała już więcej znaczącej roli. W latach 1820-60 przeprowadzono prace przy regulacji Odry, które odsunęły rzekę ku zachodowi a na żyznych terenach powstały tzw. Żuławy Cedyńskie. Obecnie Cedynia jest ważnym ośrodkiem życia społeczno-kulturalnego oraz współpracy transgranicznej regionu.
Źródła
- Kościół wzniesiono w drugiej połowie XIII wieku.
- Przebudowywany kilkukrotnie w XVIII i XIX wieku.
- Nadbudowa wieży z 1893 roku.
- Kościół poświęcony w 1946 roku.
Architektura:
Kościół w Cedyni wybudowany został na jednym ze wzniesień tzw. Karpat Cedyńskich stanowiących wschodnią krawędź zbocza pradoliny Odry i podobnie jak położony opodal klasztor pocysterski góruje nad miastem. Cedyńska świątynia reprezentuje rozpowszechniony na Pomorzu Zachodnim typ kościoła złożonego z korpusu nawowego, wyodrębnionego i prosto zamkniętego prezbiterium, oraz wieży zachodniej.
Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie i fazowanym cokole wymurowano z dokładnie obrobionych kwadr granitowych wiązanych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne warstwy. W niektórych partiach muru zastosowano warstwy wyrównawcze z okrzesków granitowych. W wyniku dokonywanych na przestrzeni wieków przekształceń regularność warstw została miejscami zniekształcona.
Prezbiterium wzniesione zostało na planie prostokąta o wyodrębnionej bryle nieco węższej od korpusu nawowego. Zamknięte było płaskim stropem belkowanym i kryte dachem dwuspadowym. W późniejszym okresie przemurowano krawędzie szczytu wschodniego oraz zmieniono więźbę dachową zrównując kalenice dachów nad prezbiterium i nawą. W ścianie wschodniej zachowały się relikty trzech okien ostrołukowych o wąskich, rozglifionych na zewnątrz i ostrołukowo zamkniętych ościeżach, wykonanych z kwadr granitowych. Okna o takim samym wykroju znajdowały się również w ścianach bocznych: północnej i południowej. Jedno z takich okien zachowało się w ścianie północnej ( zamurowane). Obecnie w ścianie wschodniej znajdują się dwa duże okna o prostych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach. Szczyt dekorowany jest ostrołukowymi blendami oraz rozdzielającym je okulusem.
Do prezbiterium po stronie północnej i południowej dobudowano w późniejszym okresie przybudówki stanowiące pomieszczenia bocznej kruchty i zakrystii. Chronologię tą potwierdza brak zgodności wątku kamiennych ścian przybudówek i korpusu kościoła, brak fazowanego gzymsu cokołowego oraz przesłonięcie połaciami dachowymi pierwotnych okien w ścianach prezbiterium.
Kruchta północna wzniesiona jest na planie prostokąta i kryta dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła. Ściana szczytowa wymurowana jest z cegły maszynowej i zwieńczona pojedynczą sterczyną kostkową. Jedynym detalem zdobniczym szczytu jest płytka blenda w formie krzyża łacińskiego. W ścianie północnej znajduje się ostrołukowy, dwuskokowy portal wykonany z klińców i kwadr granitowych.
Przybudówka południowa wzniesiona na planie kwadratu również posiada XIX wieczny szczyt ceglany dekorowany ostrołukowymi blendami w układzie piramidalnym i trzema sterczynami. Kryta jest dachem namiotowym poprzecznym do osi kościoła, choć na rycinie Daniela Petzolda z 1710 roku posiada jeszcze dach pulpitowy. W elewacji południowej znajdują się: pojedyncze okno i portal o prostych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym.
Korpus nawowy o planie prostokąta wykonany jest w ten sam sposób co część prezbiterialna i nosi ślady identycznej przebudowy. W elewacji północnej znajduje się okazały portal o trójuskokowych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach, wykonanych z kwadr i klińców granitowych. Obecnie jest on zamurowany. Okna zostały na nowo przemurowane i znacznie powiększone. Posiadają proste, ostrołukowo zamknięte ościeża. Jak już wcześniej wspomniałem korpus nawowy kryty jest płaskim stropem belkowanym i dachem dwuspadowym.
Wieża zachodnia początkowo oparta o plan prostokąta była nieco szersza od korpusu nawowego lecz równa mu wysokością. Według sztychu Petzolda z 1710 roku nadbudowa wieży posiadała plan kwadratu i zwieńczona była szpiczastym hełmem ostrosłupowym. Boki podstawy kryte były dachami pulpitowymi. W późniejszym okresie wieża została przebudowana tak dokładnie, że niemożliwe jest wyodrębnienie w podstawie poszczególnych faz budowy. Wymurowana jest ona z kwadr granitowych. Znajduje się w niej dużych rozmiarów portal o dwuskokowych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach, oraz symetrycznie rozmieszczone okna szczelinowe doświetlające wnętrze. Flankujące podstawę ciągi komunikacyjne opięte skarpami również posiadają okna szczelinowe i wejścia o prostych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym. W kruchcie podwieżowej znajdują się dwie płyty epitafijne przeniesione tu zapewne z posadzki kościoła.
Wyższa kondygnacja wymurowana jest z cegły maszynowej co świadczy o jej XIX wiecznym pochodzeniu. Oddzielona jest od podstawy fryzem ząbkowym i gzymsem kordonowym. Elewacje zdobione są ostrołukowymi blendami z maswerkowym wypełnieniem. Ostrołukowe okna o prostych ościeżach przesłoniono są żaluzjami ułatwiającymi rozchodzenie się dźwięku dzwonów umieszczonych na tym poziomie. Ponad oknami w okulusach umieszczono tarcze zegarowe. Całość kryta jest dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła z trójkątnymi szczytami zdobionymi blendami i sterczynami. Wieńczy go ośmioboczna latarnia zakończona ostrosłupowym hełmem z kulą i krzyżem.
Teren przykościelny wydzielony był prawdopodobnie parkanem i trudno jednoznacznie orzec czy w przeszłości pełnił funkcję cmentarza. Cmentarz znajdował się powyżej na wschód od kościoła.
Wyposażenie:
- ołtarz ambonowy z 1720.
- ambona
- szesnasto głosowe organy zamontowane na emporze chórowej.
- dwie kamienne płyty epitafijne z 1700 i 1774 roku w kruchcie podwieżowej.
