Architektura Pomorza

Niewielkie miasto położone na Rugii w odległości ok. 22 km na wschód od Stralsundu. We wczesnym średniowieczu przy północnej zatoce Jeziora Gardzieckiego (Garzer See) Rugianie wznieśli potężny gród obronny ustępujący swą wielkością jedynie Arkonie. Wymieniony po raz pierwszy w roku 1168 przy okazji oblężenia Arkony przez wojska króla duńskiego Waldemara I. Wówczas to pełnił funkcję stolicy Rugii dając schronienie książętom rugijskim, Ciesławowi, Jaromirowi i Stoisławowi wraz z sześciotysięczną drużyną. O znaczeniu i popularności grodu świadczy różnorodne nazewnictwo pojawiające się w źródłach historycznych: Karencja, Charenz, Garchen, Garstin, Gartz, Garz, Grodnica, Brodnica.

Obok znaczenia militarnego, gród pełnił również funkcję centrum lokalnego kultu pogańskiego. W kącinie zlokalizowanej w obrębie grodu czczono: Rujewita, Porewita i Porenuta. Z kultem związane być mogło również sąsiadujące z grodem wzgórze.

Po upadku Arkony w Gardzcu zapadła decyzja o hołdzie lennym i przyjęciu chrześcijaństwa. Nieco późnij gród został zdobyty i zniszczony przez wojska pomorskie.

Na przełomie XII i XIII wieku dotychczasowe podgrodzie przekształcać się poczęło w ośrodek miejski. Prawa miejskie (lubeckie) nadał osadzie w 1316 roku książę Wacław III. Dynamiczny rozwój potwierdza pieczęć miejska z wizerunkiem obwarowanego miasta i towarzyszącą mu inskrypcją, SIGILLVM : CIVITATIS : GARZ : IN : RVYA, a także powstałe w tym czasie budowle sakralne, kościół św. Piotra oraz kaplice: św. Bartłomieja, św. Jerzego i św. Marii. W roku 1325 Gartz włączone zostało w granice Księstwa Pomorskiego. W roku 1401 i 1424 nawiedziły miasto pożary, które niemal doszczętnie zniszczyły strukturę urbanistyczną. Po kolejnym kataklizmie, którym okazała się wojna trzydziestoletniej, miasto znalazło się pod panowaniem szwedzkim. W roku 1765 kolejny pożar strawił większą część miasta z plebanią, w której przechowywana była kronika kościoła. Usytuowanie świątyni poza linią zwartej zabudowy okazało się dlań zbawienne. Kończący erę wojen napoleońskich Kongres Wiedeński w roku 1815, przyznał Rugię Królestwu Pruskiemu. Rozpoczął się systematyczny rozwój regionu i miasta. Na początku XX wieku został on zahamowany wybuchem dwóch kolejnych wojen światowych. Po roku 1945 nastąpił ponowny rozwój miasta. Jednak dopiero w ostatnich latach pojawiły się korzystne perspektywy, szczególnie za sprawą dynamicznie rozwijającej się turystyki.   

- Pod rokiem 1237 wspomniany został kapłan Aleksander z Garz, prawdopodobnie pełniący posługę przy bliżej nieokreślonej świątyni, Fabricius, Urkunden Bd. 2. nr. 40.

- Budowę kościoła ceglanego rozpoczęto w roku 1350 i prowadzono etapami przez równe sto lat.

- Dokumenty z 1396, 1397 i 1440 roku, wymieniają nadania, uposażenia i darowizny przyznane kościołowi, Stadtbuch 160 i 334; Grümbke, Darstellungen I. s. 146.

- W roku 1648 (1650) potężna burza zniszczyła szpiczasty hełm wieży. Zastąpiono go mniej wyniosłą konstrukcją namiotową, Wackenroder, Altes und neues Rügen, s. 239.

- W roku 1741 przeprowadzono ostatnią przebudowę kościoła, która utrwaliła jego obecną formę.

- W latach 1906-1914 przebudowano organy oraz naprawiono więźbę dachową.

- W latach 1992-1993 wymieniono pokrycie dachowe oraz poddano renowacji wieżę, ściany zewnętrzne i okna.

- W roku 2003 kościół otrzymał trzy nowe dzwony odlane w pracowni Bachert.

Kościół usytuowano po wschodniej stronie miasta na naturalnym wyniesieniu, które w czasach przedchrześcijańskich związane być mogło z kultem pogańskim lub pełniło funkcję cmentarzyska. Świątynia poświęcona św. Piotrowi Apostołowi, otrzymała złożoną formę w postaci czteroprzęsłowego prezbiterium, trójprzęsłowego korpusu nawowego, oraz wieży zachodniej o planie kwadratu. O skali budowli świadczą jej wymiary: prezbiterium 15,23 x 6,90 m, korpus nawowy 17,23 x 10,41 m, wieża 6,28 x 8,95 m. Wysokość poszczególnych partii wynosi odpowiednio: prezbiterium 6,40 m, korpus nawowy 7,95 m, wieża 16,23 m. Długość całkowita obiektu dochodzi do 41,38 m.

 

Wszystkie ściany posadowione na fundamencie z głazów narzutowych wymurowano z cegły palonej. Zrezygnowano jednak ze strefy cokołowej tak charakterystycznej dla budownictwa gotyckiego. Jej namiastką jest kamienna podmurówka wykonana z dużych głazów narzutowych, najwyższa w przyziemiu wieży i korpusu nawowego. Zastosowano natomiast gzymsy koronujące oraz gzyms okapnikowy w ścianach północnej i południowej prezbiterium. Wnętrze zamknięto sklepieniem krzyżowo-żebrowym o niskim, niemal półkolistym łuku. Półkolistą formę otrzymał również łuk tęczowy oddzielający przestrzenie prezbiterium i nawy. Siły rozporowe sklepień przejęte zostały przez masywne przypory, częściowo wciągnięte do wewnątrz, o schodkowym profilu zewnętrznym, sięgające gzymsu koronującego. Przypory połączono wewnątrz masywnymi łukami tarczowymi odciążającymi ściany. Rozwiązanie takie umożliwiło znaczne zmniejszenie grubości ścian, oraz zastosowanie obszernych okien zamkniętych trójkątnym łukiem. Pozostawienie w zewnętrznych elewacjach niezasklepionych otworów po rusztowaniach wydaje się być typową manierą tego okresu. Całość budowli osłonięto oddzielnymi dwuspadowymi dachami krytymi dachówką ceramiczną.

 

Ściana szczytowa wschodniego zamknięcia prezbiterium pozbawiona jest właściwie dekoracji poza sterczynami flankującymi i wieńczącymi szczyt. Pomiędzy przyporami znajduje się nisza będąca być może pozostałością portalu wejściowego oraz trójdzielne okno z laskowaniem o prostych ościeżach zamkniętych ostrołukiem, obecnie zamurowane. Równie ubogo potraktowano szczyt nawy głównej.

 

Do ściany północnej prezbiterium dobudowano pomieszczenie zakrystii posiadające plan kwadratu (5,15 x 5,21 m). Przesklepione wnętrze zamknięto dwuspadowym dachem, poprzecznym do osi kościoła, krytym dachówką ceramiczną. W ścianach wschodniej i północnej znajdują się niewielkie okienka doświetlające wnętrze. Połączenie z prezbiterium zapewnia portal o dwuuskokowym ościeżu zamkniętym ostrołukiem. Drugą przybudówkę o planie kwadratu wzniesiono w późniejszym okresie przy ścianie południowej prezbiterium. Zlokalizowano w niej piec ogrzewający kościół. Wnętrze zamknięto płaskim stropem oraz dachem pulpitowym sięgającym gzymsu koronującego. Łączność z prezbiterium zapewnia portal zamknięty ostrołukiem. Identyczny portal znajdował się w zewnętrznej ścianie południowej. W późniejszym okresie zamurowano jednak jego archiwoltę a w prostych ościeżach osadzono jednoskrzydłowe drewniane drzwi z dekoracyjnym okuciem.

 

Na zdjęciu archiwalnym widoczny jest komin, który wychodził z dachu przybudówki. Imitując lizenę szczytową zakończoną sterczyną, wyrastał nieco ponad połać dachu. W latach powojennych komin ten zlikwidowano zastępując go nowym wychodzącym dokładnie w zwieńczeniu szczytu.      

 

Wejścia portalowe usytuowano w ścianach północnej i południowej prezbiterium, centralnie w obu ścianach korpusu nawowego oraz w ścianie zachodniej podstawy wieży. Najbardziej okazały jest portal zachodni prowadzący do kruchty wieżowej. Dwuuskokowe fazowane ościeże zamknięte jest ostrołukiem. Osadzono w nim pięknie odrestaurowane dwuskrzydłowe drzwi z nadprożem i nadświetlem. Uwagę przyciągają okazałe okucia w formie wici roślinnej oraz stylowe kołatki. Na nadprożu znajduje się inskrypcja wypisana gotycką majuskułą. Drzwi te stanowić mogą wzorzec właściwej, stylowej restauracji średniowiecznej stolarki.     

  

Portale usytuowane pośrodku ściany północnej i południowej korpusu nawowego posiadają mniej rozbudowane jednouskokowe ościeża zamknięte łukiem odcinkowym. Obecnie są one zamurowane.

 

Kolejny portal znajduje się w ścianie północnej prezbiterium. Łączy on tę cześć kościoła z zakrystią. Posiada dwuuskokowe ościeże zamknięte ostrołukiem. Identyczny portal znajduje się po przeciwległej stronie i łączy on prezbiterium z pomieszczeniem kotłowni.  

 

W podstawie wschodniej ściany prezbiterium znajduje się pokaźnych rozmiarów nisza usytuowana dokładnie na osi kościoła o formie identycznej jak portale boczne w ścianach korpusu nawowego. Czyżby była ona kolejnym portalem wejściowym? Tego nie udało mi się stwierdzić.

 

Wszystkie okna prezbiterium oraz korpusu nawowego posiadają niemal identyczną formę. Okna prezbiterium o prostych ościeżach zamkniętych ostrołukiem dzielone są laskowaniem. Okna w korpusie nawowym również dzielone są laskowaniem, ich ościeża jednak zamknięte są łukiem trójkątnym.  

 

Wieża zachodnia wzniesiona została na planie kwadratu i podzielona na dwie kondygnacje. W dolnej, dwukrotnie wyższej, znajduje się kruchta. Jej wnętrze posiadające plan kwadratu zamknięte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na łukach tarczowych. Przestrzeń ta otwiera się na nawę szerokim łukiem. Wnętrze doświetlane było dużymi oknami o dwuuskokowych ościeżach zamkniętych ostrołukiem. Dwa z nich znajdujące się w ścianie północnej i południowej zostały zamurowane. Pozostało jedynie okno w elewacji frontowej, nieco niższe ze względu na znajdujący się pod nim portal. Jednak i ono zostało częściowo przymurowane i podzielone laskowaniem. Druga kondygnacja, wizualnie wydzielona na zewnątrz gzymsem kordonowym, stanowi poziom dzwonny. W górnej strefie ścian osadzone są duże gotyckie okna, po trzy w każdej z elewacji. Jedynie elewacja wschodnia pozbawiona jest otworów. Dwuuskokowe profilowane ościeża zamknięte ostrołukiem wypełnione są oknami bliźniaczymi zwieńczonymi maswerkiem negatywowym. Wewnątrz okien znajdują się żaluzje przesłaniające otwory. Kondygnacja ta zamknięta jest płaskim stropem belkowym i dachem namiotowym krytym dachówką ceramiczną. Wieńczy go iglica z kulą. W południowo-wschodnim narożniku wieży zlokalizowany jest ciąg komunikacyjny łączący dolną kondygnację z poziomem dzwonnym oraz poddaszami korpusu nawowego i prezbiterium. Jego przebieg uwidaczniają wąskie okna szczelinowe widoczne w południowej elewacji wieży.

 

Teren przykościelny o kopczastym profilu otoczony jest kamienno-ceglanym murem. Spełnia on nadal funkcję cmentarza. Obok mogił nowożytnych znajdują się również groby z minionych wieków, niektóre o bardzo ciekawej formie: płyty nagrobne oraz charakterystyczne dla XIX wieku żeliwne krzyże i tablice epitafijne. Wzgórze porasta starodrzew z piękną aleją lipową podprowadzającą pod drzwi kościoła. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła rosną krzewy i skupiska jałowca.    

- Ołtarz późnośredniowieczny z elementami barokowymi dodanymi w XVIII wieku przez Eliasza Kesslera ze Stralsundu. Stuł pozbawiony zdobień wykonano z surowego wapienia. Nadstawa w formie architektonicznej z dwiema flankującymi szafę ołtarzową kolumnami korynckimi zwieńczonymi przerwanym belkowaniem. W szafie obraz olejny na płótnie z przedstawieniem Chrystusa modlącego się w Ogrójcu.

- Ambona z początku XVIII wieku wykonana przez Hansa Brodera ze Stralsundu.

- Chrzcielnica granitowa o formie kielichowej z przełomu XII i XIII wieku. Prawdopodobnie dar cesarza Henryka Lwa dla nowo wybudowanego kościoła. Owalna czara z dekoracją w postaci rzeźbionych liści, osadzona na cylindryczny profilowanym trzonie i ośmiobocznej podstawie.  

- Anioł chrzcielny z XVIII wieku wykonany w drewnie, zawieszony w prezbiterium nad chrzcielnicą. Uskrzydlona postać anioła trzyma oburącz misę chrzcielną. 

- Organy o trakturze mechanicznej warsztatu C. A. Buchholza. W roku 1914 Barnim Grüneberg przebudował organy instalując nowy stół gry z trakturą pneumatyczną (nr 703 w katalogu firmowym).

- Trzy dzwony odlane w 2003 roku. Starszy, pochodzący z 1787 roku, został prawdopodobnie zarekwirowany na potrzeby armii niemieckiej. Średnica w płaszczu l,08 m, w koronie 0,83 m.

Ława kolatorska z 1769 roku.

- Płyta grobowa wykonana z wapienia z wizerunkiem duchownego, poświęcona Gerhardowi Malchow. W narożnych medalionach alegorie Ewangelistów a w bordiurze inskrypcja wypisana teksturą, •••• a • q(uas)im(od)o • geniti • obiat • d(omi)n(u)s • gherard(us) • malchow • presb(ite)r • quondam • maioris • ecc(lesi)e • ghartze • or(a)te • deu(m) • p(ro) • (eo) •

- Drewniane epitafium upamiętniające poległych mieszkańców miasta. (?)

- Kielich mszalny wykonany z pozłacanego srebra. Wysokość 22 cm, średnica czary 13 cm. Stopa i zdobiona kwiatami gałka sześcioboczne. Na spodzie stopy inskrypcja, ANNA DOROTEA V. ROTERMUNDT KRIKE V. KALEN ELICHE HUSFROW, herb rodu v. Rotermundt oraz data fundacji 12 marzec 1647 rok. (?)  

- Patena oraz puszka na komunikanty z inskrypcją, RICHARDT GAWERN l645 i herbem. (?)

 

Nieistniejące obecnie kaplice zlokalizowane w obrębie miasta.

 

S. Bartholomäi-Kapelle (Kaplica św. Bartłomieja).

- W roku 1378 wspomniany został cmentarz zlokalizowany przy kaplicy św. Bartłomieja, Stadtbuch nr 50.

- W latach 1433 - 1447 – wspomniany jest kościół św. Bartłomieja w Garz i znajdujący się w nim ołtarz świętego Antoniego, Stadtbuch, nr 233 i 291:   Grümbke, Darstellungen I, s. 244.

- W roku 1732 roku wymieniany jest jako rzymskokatolicka kaplica zlokalizowana w centrum Gurz, Wackenroder, Altes und neues Rügen, s. 240.

- W roku 1765 kaplica spłonęła w wielkim pożarze miasta.

 

- Wspomniana tylko raz w 1380 roku, Stadtbuch nr 71.

 

Heilgeist-Kapelle (Kaplica szpitalna św. Ducha).

- W roku 1406 wspomniano kaplicę szpitalną św. Ducha, Stadtbuch, nr 47.

- W roku 1765 kaplica spłonęła w wielkim pożarze miasta, Grümbke, Darstellungen. I, s. 146.

 

S. Marien-Kapelle (Kaplica książęca św. Marii)

- W roku 1232 wspomniano książęcą kaplicę w Garz, Fabricius, Urkunden, Bd. 2, nr 40.

- W latach 1396 - 1437 kaplica ta określana jest mianem: unser leven vromven uppe den wal, Stadtbuch nr. 47: Grumbke, Darstellungen I, s. 146.