Architektura Pomorza

- W roku 1233 nazwa brzmi Gardist, Codex Pomeraniae Diplomaticus str. 464; późniejsza nazwa to Gardziszcz.

Kościół św. Ducha wzniesiono w XIII wieku w południowo-wschodniej części miasta, przy murach miejskich. Usytuowanie budowli, wezwanie oraz przekazy historyczne, pozwalają widzieć w niej kościół szpitalny. Zabudowania szpitalne musiały znajdować się w najbliższym sąsiedztwie, prawdopodobnie po wschodniej stronie świątyni, która służyć miała przede wszystkim przebywającym tam chorym.

 

Kościół jest typową budowlą salową, orientowaną, założoną na planie zbliżonym do kwadratu, z prezbiterium od wschodu i wieżą zachodnią. Ściany posadowiono na fundamencie z głazów narzutowych i wykonano w całości w cegle. Rozczłonkowano je przyporami, między którymi znajdowały się gotyckie okna o nieznanym nam dzisiaj wykroju. Obecne, ostrołukowe, wykonane zostały współcześnie w trakcie odbudowy świątyni. Ściany wieńczył zapewne ceglany gzyms koronujący. Szczyt zachodni posiada bogatą dekorację, na którą składają się ostrołukowe blendy ze ślepym maswerkiem oraz pinakle. Rozwiązanie szczytu wschodniego jest dziś trudne do ustalenia. Całość kryta jest stropem belkowanym i ceramicznym dachem dwuspadowym.

 

Nie zachowało się również dobudowane od wschodu prezbiterium, założone na planie zbliżonym do kwadratu i prosto zamknięte. Ślady po łuku tęczowym oraz wejście do korpusu nawowego umieszczone we wschodniej ścianie wskazują, że prezbiterium nie znajdowało się na osi kościoła, lecz było przesunięte w ten sposób, iż jego ściana południowa stanowiła przedłużenie południowej ściany korpusu nawowego. Potwierdzają to również zarysy fundamentów. Zapewne prezbiterium było również oskarpowane. Czy powstało ono razem z korpusem nawowym, czy też było do niego dobudowane w późniejszym czasie?, tego nie wiemy. Od strony północnej do prezbiterium przylegała zakrystia.

 

Wieża zachodnia posiada plan prostokąta i częściowo osadzona jest w grubości muru zachodniego. Prawdopodobnie była kiedyś otwarta na nawę półokrągłą arkadą. Podziały kondygnacyjne wyznaczone są przez uskoki muru. W przyziemiu znajduje się uskokowy, ostrołukowy portal z profilowanymi ościeżami. Obok niego umieszczona jest ostrołukowa nisza jałmużnicza. Nad portalem znajduje się duża, ostrołukowa blenda ze ślepym maswerkiem i oknem o prostych ościeżach na wysokości drugiej kondygnacji. W ostatniej kondygnacji widnieje podobna blenda z biforium i okulusem. Zapewne biforium to było otwarte z każdej strony wieży. Po odbudowie wysoką na 22 metry wieżę wieńczy: dach namiotowy, chorągiewka i krzyż maltański – czyżby szpital prowadzili niegdyś Joannici?

W okresie II wojny światowej kościół został zniszczony i popadł w ruinę. Wyposażenie nie zachowało się. Podczas odbudowy w 1993 roku zrekonstruowano ceglaną posadzkę, emporę chórową i strop belkowany.