Architektura Pomorza

Miasto położone na skraju wzniesień tzw. Karpat Cedyńskich, stanowiących dawne zbocze doliny Odry przepływającej jeszcze do XIX wieku u podnóża miasta. Dzisiaj koryto rzeki oddalone jest o ok. 3km. Cedynia jest najbardziej wysuniętym na zachód miastem w Polsce. Najlepiej dojechać tu z Chojny lub Mieszkowic.

 

Osadnictwo w okolicy Cedyni rozwijało się już około 3.500 lat p.n.e. W okresie kultury łużyckiej (700-600 lat p.n.e.) w Cedyni zbudowano gród i osadę podgrodową. Chronił on okoliczną ludność, mieszkającą w licznych osadach zgrupowanych w tym regionie, na wypadek napadów i wojen. W połowie I tysiąclecia p.n.e. osadnictwo łużyckie zanikło, a na jego miejscu w VIII-IX w. n.e. powstały osady słowiańskie. W IX wieku znajdował się tu ważny gród obronny Pomorzan broniący przeprawy przez Odrę na szlaku handlowym z krajów połabskich i środkowych Niemiec na Pomorze oraz sąsiadująca z nim osada rolniczo-rzemieślnicza. Około 967 roku tereny te opanował Mieszko I. Rozbudował gród w potężną warownię strzegącą zachodniej granicy jego państwa. 24 czerwca 972 roku niedaleko grodu rozegrała się słynna bitwa, w której wojowie Mieszka I i brata jego Czcibora pokonali Niemców. Z tego też okresu pochodzi najstarsza zapisana w dokumentach nazwa grodu - Cidinia (972). Późniejsze nazwy to Zedin lub Sedene (1187), Seden (1240). Do roku 1945 Cedynia nosiła niemiecką nazwę Zehden. Po 1945 roku używano przejściowo nazwy Cedno.

 

W wiekach średnich Miasto było siedzibą kasztelanii Księstwa Zachodniopomorskiego. Zamek wzmiankowano w 1235 roku. W prowadzonych po II wojnie światowej badaniach na tzw. Wzgórzu Zamkowym odkryto pozostałości obwarowań i kościoła zamkowego widocznego jeszcze na Panoramie Meriana. Na przełomie 1252-53 roku tereny te opanowali Brandenburczycy. W roku 1299 dynamicznie rozwijająca się osada posiadała już prawa miejskie. Od roku 1356 pieczę nad miastem przejęły osiadłe w nim Cysterki. W latach 1402-54 miasto wraz z całą Nową Marchią należało przejściowo do Zakonu Krzyżackiego. W roku 1555 Cedynia powróciła do Brandenburgii. Niszczona wielokrotnie przez wojny i pożary nie odegrała już więcej znaczącej roli. W latach 1820-60 przeprowadzono prace przy regulacji Odry, które odsunęły rzekę ku zachodowi a na żyznych terenach powstały tzw. Żuławy Cedyńskie. Obecnie Cedynia jest ważnym ośrodkiem życia społeczno-kulturalnego oraz współpracy transgranicznej regionu.

- Fundacja klasztoru w drugiej połowie XIII wieku.

- W roku 1278 w dokumencie biskupa Hermana von Gleichen wymieniony został klasztor cysterek w Cedyni, Pommersches Urkundenbuch, t. II, 1111.

- Kolejna wzmianka pochodzi z roku 1294 i związana jest z faktem wyłączenia konwentu spod anatemy rzuconej przez papieża Bonifacego, Codex Diplomaticus Brandenburgensis, t. XIX, s. 66-67.

- W dokumencie z 28 sierpnia 1356 wspomina się reprezentujących konwent: ksienię, przeoryszę i proboszcza z Cedyni, Codex Diplomaticus Brandenburgensis, t. XIX, s. 79.

- W roku 1555 sekularyzowany klasztor wraz z dobrami przeszedł w ręce margrabiego brandenburskiego.

- Do roku 1611 w zabudowaniach klasztornych istniała szkoła dla panien szlacheckiego pochodzenia.

- W latach 1611 - 1811 był siedzibą domeny cedyńskiej a następnie w latach 1811 - 1870 Poczty Królewskiej.

- Do roku 1940 ponownie mieścił się tu folwark.

- Klasztor zniszczony został w roku 1945 w wyniku działań związanych z forsowaniem Odry.

- Po wojnie niezagospodarowane ruiny ulegały postępującej dewastacji.

- Obecnie bryła ocalałego skrzydła zachodniego jest odbudowana, trwają jeszcze prace remontowe i adaptacyjne wewnątrz obiektu oraz prace związane z zagospodarowaniem otoczenia.

- Cedyński klasztor znajduje się na europejskiej trasie cystersów.

Obecny stan wiedzy nie pozwala na określenie dokładnej daty fundacji klasztoru cysterek w Cedyni. Dokument wystawiony przez biskupa Hermana von Gleichen, opatrzony datą 29 września 1278 roku mówi o funkcjonowaniu klasztoru. Przybycie konwentu musiało więc nastąpić bezpośrednio przed tą datą i zbiegło się z okresem kształtowania się pomorskiej państwowości oraz lokacją miast i osad na prawie niemieckim. W tym samym okresie książę Barnim I lokował cysterki w Szczecinie i Marianowie a biskup kamieński Herman von Gleichen w Koszalinie.

 

Zgodnie z obowiązującą wówczas w zakonie regułą, klasztor cysterek zbudowano w bezpośrednim sąsiedztwie miasta na sąsiadującej z nim wysokiej skarpie pradoliny Odry. Położony jest zaledwie ok. 1km na wschód od centrum osady. Założenie składało się z kościoła oraz przylegających doń od południa skrzydeł zachodniego i wschodniego. Przy czym skrzydło zachodnie powiązane było z kościołem poprzez mur przylegający do jego zachodniej elewacji tuż obok portalowego wejścia do świątyni. Do dziś zachowały się relikty tego połączenia w postaci strzępi kamieni wystających z północno-wschodniego narożnika ocalałego skrzydła. Niewielka przestrzeń utworzona w ten sposób pomiędzy budynkami spełniała zapewne funkcję klasztornej furty. Trapezową przestrzeń wewnątrzklasztornego wirydarza okolonego krużgankami zamykało południowe skrzydło zabudowy, w którym mieściła się prawdopodobnie kuchnia. Na rycinie Meriana budynek ten przedstawiony jest z kominem, z którego unosi się obfity dym.

 

Mury założenia klasztornego wzniesiono z dwojakiego materiału. Fundamenty wszystkich budynków, mury przyziemia, portale oraz otwory okienne w południowym pomieszczeniu skrzydła zachodniego wykonano z kamienia. Najlepiej obrobione kwadry występują w partiach krawędziowych oraz obramieniach okien i ościeżach portali. Wyższe partie, krużganki i przypuszczalnie szczyty kościoła wykonano w cegle.

 

Kościół był budowlą salową, orientowaną, o wymiarach 37 x 12m, bez wyodrębnionego, prosto zamkniętego prezbiterium. Według sztychu Meriana ściany zewnętrzne rozczłonkowane były przyporami i osadzonymi pomiędzy nimi dużymi oknami. Szczyty wschodni i zachodni schodkowane ze sterczynami. Obecność przypór świadczyłaby o przesklepieniu wnętrza. Całość nakryta była ceramicznym dachem dwuspadowym.

 

Skrzydło wschodnie o wymiarach 42 x 10m podzielone było na cztery pomieszczenia. Pierwsze trzy od strony kościoła miały plan zbliżony do kwadratu, ostatnie południowe było dużą, przestronną salą. Mieściły się tu kolejno: zakrystia, rozmównica, kapitularz i sala mniszek. Na piętrze znajdowało się dormitorium dla zakonnic. Zaskakuje brak tego skrzydła na rycinie Meriana, czyżby zostało ono rozebrane przed rokiem 1650 i zachowało się jedynie w warstwie fundamnetowej?

 

Skrzydło zachodnie o wymiarach 53 x 11,6m podzielone jest w przyziemiu na dwa podłużne pomieszczenia. Pomieszczenie północne stanowiące magazyn (cellarium) sąsiadowało pierwotnie z krytym krużgankiem wirydarza i furtą klasztorną. Część południowa tego skrzydła jest podpiwniczona a od strony południowo-zachodniej również oskarpowana. Znajdował się tu refektarz sióstr. W elewacjach południowej i zachodniej zachowały się wąskie okna o mocno rozglifionych na zewnątrz, ostrołukowo zamkniętych ościeżach, wykonanych z kwadr i klińców granitowych. Drugą kondygnację wykonaną w całości w cegle stanowiły pomieszczenia sypialne (dormitorium) konwersek. U podstawy obiega ją fryz w postaci niewielkich blend a obecnie również profilowany gzyms. Elewacja wschodnia i zachodnia rozczłonkowana jest przez okna o prostokątnym wykroju. Wieńczy je gzyms koronujący oraz dwa szczyty południowy i północny. Jedynie w szczycie południowym zachowała się pierwotna dekoracja w postaci blend ostrołukowych w układzie piramidalnym. Kondygnacje rozdzielone były drewnianymi, belkowanymi stropami i kryte dwuspadowym, ceramicznym dachem. Jedynie podpiwniczenie było przesklepione.

 

Obok wspaniale wykonanych ościeży okien na uwagę zasługują również dwa portale. Pierwszy umiejscowiony w ścianie zachodniej posiada jednouskokowe, ostrołukowe ościeża wykonane z kwadr i klińców granitowych. Brak w nim elementu zwornikowego, za to posiada fazowaną strefę cokołową. Drugi umiejscowiony w ścianie północnej stanowi przykład doskonałego warsztatu kamieniarskiego. Wybija się wyraźnie na tle słabo obrobionego lica ściany, jakby na potwierdzenie tezy Z. Świechowskiego, który uznałby go za „produkt importowany” wykonany przez inną strzechę budowlaną. Jego dwuuskokowe ościeża zdobione są holkielem z guzami oraz wałkiem. Posiada ponadto strefę fazowanego cokołu i element zwornikowy.

 

Skrzydło południowe mieściło zazwyczaj kuchnię i inne pomieszczenia gospodarcze oraz refektarz mniszek. Przeprowadzone badania wykazały jednak brak fundamentów i mimo obecności strzępi ścian w elewacji wschodniej budynku zachodniego, skłoniły do stwierdzenia, iż skrzydło południowe nie zostało zrealizowane. Dlaczego więc rycina Meriana skrzydło to przedstawia jako jednokondygnacyjną budowlę krytą dwuspadowym dachem!? Być może budynek ten rozebrano razem z fundamentami, ale czy jest to możliwe? I z jakiego powodu?

 

Wzgórze klasztorne obwiedzione było wysokim murem z kamieni polnych z bramami i furtami. Obok klaustrum zlokalizowanego w zachodniej części, po wschodniej stronie placu znajdowały się liczne budynki gospodarcze. Na podstawie ryciny Meriana nie sposób jest ustalić przeznaczenia i kolejności powstawania tej zabudowy.

 

Podjęty przed kilkoma laty przez prywatnego inwestora wysiłek odbudowy obiektu przynosi dziś widoczne rezultaty. Należy tylko żywić nadzieję, że z czasem zostaną również we właściwy sposób wyeksponowane relikty fundamentów całego założenia.

Nie zachowało się.