Architektura Pomorza

Kościół Mariacki wzniesiono w zachodniej części miasta. Jego budowa rozpoczęła się w drugiej połowie XIII wieku pod patronatem benedyktyńskiego klasztoru w pobliskim Stolpe. Wydaje się, iż pierwotne założenie przewidywało wzniesienie sześcioprzęsłowego, trójnawowego korpusu z wyodrębnionym, dwuprzęsłowym, jednonawowym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium. Stronę zachodnią zamykać miał prawdopodobnie dwuwieżowy masyw na planie prostokąta nieco szerszy od korpusu nawowego. Do południowej ściany prezbiterium przylegać miała kaplica (zakrystia) na planie kwadratu. Możliwy jest jednak inny wariant założenia, tej jakby nie było zakonnej fundacji. Istnienie przy południowo-zachodnim narożniku korpusu nawowego cylindrycznej wieży komunikacyjnej łączącej wnętrze nawy z przestrzenią poddasza, wskazywać by mogło na planowane pierwotnie bezwieżowe rozwiązanie fasady zachodniej kościoła.

 

Zmieniająca się na początku XIV wieku stylistyka, prestiż dynamicznie rozrastającego się miasta hanzeatyckiego, a być może także przejście kościoła pod patronat miasta, skłoniły nowych fundatorów do zmiany pierwotnej koncepcji. Obecna forma świątyni jest wynikiem trwającej do XVI wieku rozbudowy.

 

Centralną część założenia stanowi trójnawowy, sześcioprzęsłowy korpus halowy. Przęsła nawy środkowej posiadają plan prostokąta, a przęsła naw bocznych plan kwadratu. Nawy oddzielone od siebie arkadowymi, profilowanymi ostrołukami, posiadają sklepienia krzyżowo-żebrowe spoczywające na ośmiobocznych filarach międzynawowych. Profilowania arkadowych łuków międzynawowych podkreślone są przez służki spływające po krawędziach filarów aż na posadzkę. Filary posiadają ponadto profilowanie w części cokołowej i kapitelowej, pokryte były bogatą XIV wieczną polichromią o motywach geometrycznych, figuralnych i roślinnych. Ściany korpusu nawowego wzniesiono na kamiennym fundamencie i niewielkim cokole z cegły profilowanej. Zewnętrzne podziały tych ścian wyznaczone są przez uskokowe przypory sięgające gzymsu koronującego, strefę dużych, ostrołukowych okien o profilowanych ościeżach oraz gzymsy: cokołowy, okapnikowy i koronujący. Okna wypełniają niemal całą przestrzeń międzyskarpową, od gzymsu okapnikowego łączącego się z ukośnymi parapetami aż po gzyms koronujący. Ostrołukowe ościeża okienne profilowane są wałkiem i wypełnione laskowaniem z kształtki ceramicznej.

 

Na przestrzeni XIV i XVI wieku do nawy południowej dobudowano kaplice powstałe na bazie wciągniętych do środka i zabudowanych skarp. Nakryto je sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Podział elewacji południowej wyznaczają duże ostrołukowe okna wypełnione laskowaniem oraz ściągi zamontowane na przedłużeniu skarp. Wszystkie nawy kryte są ceramicznym dachem dwuspadowym nieco załamanym nad południowymi kaplicami.

 

Prezbiterium było pierwotnie jednonawowe, dwuprzęsłowe, znacznie niższe od obecnego i prawdopodobnie poligonalnie zamknięte. Grube, ceglane mury opięte przyporami podtrzymywały krzyżowo-żebrowe sklepienia oparte na gurtach. Pomiędzy przyporami osadzone były okna o ostrołukowym wykroju i nieznanej obecnie wielkości. Podczas rozbudowy świątyni podniesiono wysokość prezbiterium zrównując je z nawą i założono nowe sklepienia. W miejscu okien wykuto szerokie przejścia łączące prezbiterium ze wzniesionym później obejściem. Powstały w ten sposób ambit podzielono na przęsła, zamknięto od wschodu trójbocznie i oskarpowano. Zaskakujący jest jednak fakt, iż krzyżowo-żebrowe sklepienia, którymi nakryto obejście osadzone są niżej niż sklepienia w prezbiterium. Całość nakryto dwuspadowym dachem, łamanym nad obejściem.

 

Na początku XVI wieku do południowo-wschodniego przęsła ambitu dobudowano jednoprzestrzenną zakrystię o planie kwadratu. Nakryto ją sklepieniem krzyżowo-żebrowym i dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła. Od strony południowej zdobi ją blendowany szczyt.

 

Z pośród pięciu portali najbardziej okazały znajduje się w południowej ścianie prezbiterium. Posiada on bardzo bogate wielouskokowe, ostrołukowe ościeża składające się z ceramicznych wałków spoczywających na niewielkich bazach, zakończonych profilowanymi głowicami. Nad głowicami w uskokach archiwolty znajdują się wyobrażenia figuralne w postaci szeregu twarzy. Efekt plastyczny potęguje dodatkowo naprzemienne użycie w ościeżach portalu cegły palonej i glazurowanej. Bogata forma tego portalu jednoznacznie wskazuje, że stanowił on początkowo główne, (zewnętrzne) wejście do prezbiterium. Obecnie łączy on przestrzeń prezbiterium z jego obejściem (ambitem) powstałym podczas rozbudowy świątyni. Pozostałe, również wielouskokowe portale o bogato profilowanych ościeżach znajdują się w ścianie południowej kaplic, w ścianie wschodniej obejścia prezbiterium, w ścianie północnej korpusu nawowego oraz w zachodniej fasadzie wieży.

 

Szczyty wschodni i zachodni korpusu nawowego posiadają bogatą dekorację złożoną z dużych, ostrołukowych blend ułożonych piramidalnie z maswerkowym wypełnieniem w postaci powtarzającego się motywu ostrołuków spiętych w wierzchołkach rozetami. Na sztychu Lubinusa szczyt wschodni korpusu nawowego zwieńczony jest sygnaturką, która się nie zachowała. Szczyt wschodni prezbiterium, choć powstał w późniejszym okresie rozczłonkowany jest również piramidalnie ułożonymi, smukłymi blendami z maswerkowym wypełnieniem. Dodatkowo krawędzie jego zdobią kostkowe sterczyny.

 

Trudną do ustalenia kwestią jest forma masywu wieżowego, którego nie udało się w całości zrealizować. Relikty wieży południowo-zachodniej znacznie mniejszej od obecnej, wskazują na rozwiązanie dwuwieżowe. Dwie wieże połączone przestrzenią międzywieżową kruchty dałyby masyw zachodni o planie prostokąta nieco szerszego od korpusu nawowego.

 

W XV wieku planując wybudowanie już tylko jednej wieży znacznie poszerzono ściany wieży południowo-zachodniej, nadając jej monumentalny charakter. Zachowano jednak plan kwadratu. Grube mury kryją w sobie kwadratową w planie kruchtę zamkniętą sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Podziałom kondygnacyjnym wnętrza odpowiadają gzymsy kordonowe obiegające zewnętrzne elewacje wieży. Najbardziej dekoracyjnie opracowane są wyższe kondygnacje. Na każdej ze ścian znajdują się po trzy maswerkowe blendy o takim samym wykroju jak w elewacji szczytu nawy głównej. Ostatnia kondygnacja (dzwonna) wyodrębniona jest dodatkowo maswerkowymi fryzami. W ostrołukowych otworach dźwiękowych znajdują się drewniane żaluzje. Podczas powojennej odbudowy wieżę nakryto dachem dwuspadowym z dwoma szczytami zdobionymi blendami. Na sztychu Lubinusa wieża ma ostrosłupowy hełm zakończony kulą i chorągiewką oraz cztery szczyty. Ciekawym detalem architektonicznym są cztery, duże, kamienne żygacze, umieszczone na narożnikach zwieńczenia wieży.

 

W miejscu niezrealizowanej wieży północno-zachodniej wzniesiono w roku 1488 dwunawową i trójprzęsłową kaplicę. Nad dwoma przęsłami założono sklepienia krzyżowo-żebrowe. Zewnętrzne elewacje kaplicy oskarpowano a pomiędzy przyporami osadzono szeroko rozglifione na zewnątrz, ostrołukowe okna. Kaplice nakryto dachem pulpitowym z dekorowanym blendami szczytem północnym. W późniejszym okresie przęsło najbliższe wieży zamieniono na kruchtę i przykryto sklepieniem gwiaździstym. Prowadzą doń portalowe wejścia.

 

Plac przykościelny sąsiadujący z przylegającymi doń ulicami od strony południowej ogrodzony jest betonowo-stalowym ogrodzeniem. Dość późne dotarcie do Anklam i perspektywa dalszej jazdy do Świnoujścia nie pozwoliły na dokładniejsze przyjrzenie się obiektowi. Trzeba to będzie nadrobić w późniejszym terminie.

- Średniowieczne (XIV wieczne) freski umieszczone na filarach nawowych z motywami nawiązującymi do bocznych ołtarzy.