SANTOCZNO (Zanzhausen)
Niewielka wieś sołecka o charakterze letniskowym, położona w odległości 20 km na północny-wschód od Gorzowa Wielkopolskiego, przy południowo-wschodnim krańcu rynnowego jeziora Mrowinko, w zwartym kompleksie leśnym należącym do Puszczy Nadnoteckiej. Pod koniec XVII wieku istniał tu młyn wodny (Zanzmühle). W latach 1765-1767 na polecenie króla Fryderyka II w miejscu młyna zbudowano zakład metalurgiczny (Eisenwerk). W roku 1767 lokowano wieś Zanzhausen, jako zaplecze dla rozwijającego się zakładu. Pierwotna zabudowa skupiona była wokół centralnego palcu.
Źródła
Architektura
Budynek magazynowy przekształcony w kościół usytuowany był we wschodniej części rozległego placu stanowiącego dziedziniec huty. Początkowo posiadał plan prostokąta. Później od zachodu dobudowano czworoboczną wieżę oraz klatkę schodową przy elewacji północnej.
Ściany zewnętrzne posadowione na kamiennym fundamencie i ceglanej podmurówce wzniesiono w konstrukcji szkieletowej. W podwalinie osadzono pionowe słupy spięte poziomymi ryglami i koronującym je oczepem. Konstrukcję wzmocniono ukośnymi zastrzałami w narożnikach. Duże prostokątne przestrzenie między belkowe wypełniono cegłą i otynkowano. W największych z nich osadzono czterodzielne okna, symetrycznie rozmieszczone w elewacjach ścian.
W fazie przebudowy adaptacyjnej na kościół, dodano wewnętrzne empory wsparte na słupach obiegające niemal wszystkie ściany. Całość zamknięto lustrzanym stropem drewnianym oraz dachem naczółkowym krytym dachówką ceramiczną.
Wieża zachodnia dobudowana została wtórnie do ściany zachodniej. Otrzymała plan kwadratu. Ściany wykonano w tej samej technice szkieletowej. Konstrukcję wzmocniono jednak dodatkowymi belkami, zastrzałami i mieczami, pełniącymi również funkcję dekoracyjną. Kondygnacje wydzielone płaskimi drewnianymi stropami, doświetlone zostały dwudzielnymi oknami z trójkątnym zamknięciem. W ścianach ostatniej kondygnacji otwory okienne, zamknięte pełnym łukiem, przesłonięto żaluzjami dla lepszego rozchodzenia się dźwięku dzwonów. Wnętrze zamknięto dachem namiotowym zwieńczonym kulą i krzyżem. W lukarnach połaci dachowych zamontowano tarcze mechanizmu zegarowego. Całość pokryto łupkiem skalnym. W przyziemiu ściany zachodniej usytuowano wejście do wnętrza kościoła o prostych dwuskrzydłowych drzwiach płycinowych z nadświetlem. Podczas remontu kościoła dodano stylowy okap.
Niedaleko od kościoła, na skraju byłego cmentarza ewangelickiego, znajduje się lapidarium utworzone w 2006 roku przez mieszkańców Santoczna. Mogą się tam znajdować płyty z drugiego cmentarza, usytuowanego naprzeciw kościoła, po drugiej stronie rzeki.
W okresie wojen napoleońskich w Zanzhausen produkowano kartacze dla pruskiej armii. W miejscowym zakładzie powstało też kilka części do Fauermaschine – pierwszej niemieckiej maszyny parowej. Wydarzenie to upamiętniono głazem, na którym zobrazowano jej wygląd.
Wyposażenie
