NAROST (Nordhausen)
Niewielka wieś położona w odległości 6 km na północny wschód od Witnicy w otulinie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego, w urokliwym terenie ukształtowanym przez lądolód, pośród licznych jezior, rozległego kompleksu leśnego i pól uprawnych. We wczesnym średniowieczu istniała tu osada słowińska. Na kartach historii wieś pojawiła się jednak dopiero w 1248 r., za sprawą nadania w okolicy jeziora zwanego stagnum Narst, jakiego książę Barnima I udzielił klasztorowi Cystersów w Lehnin. W roku 1306 Margrabiowie brandenburscy Otto i Waldemar sprzedali jezioro stagnum Narthusen z prawem połowu, Moryniowi. W 1338 roku Narost (Narchusen) z 64 łanami pól uprawnych włączony został do domeny klasztoru Cysterek w Cedyni. Z czego 4 łany stanowiło uposażenie plebana. W tym też okresie wieś została lokowana na prawie niemieckim, co potwierdza ulicowy układ zabudowy. W czasach reformacji i sekularyzacji dóbr klasztornych, wieś i folwark stały się częścią domeny państwowej z zarządem w Cedyni. Jednak już w 1572 roku została sprzedana Leonhardowi von Stör. W 1668 roku Narost należał po połowie do rodów von Schöning i von Schönebeck. W latach 1688–1792 Schöningowie byli jedynymi właścicielami wsi. W okresie od 1792 do początku 2 połowy XIX w. następowały wielokrotne zmiany właścicieli majątku. W 1927 roku wieś Nordhausen liczyła ponad 400 mieszkańców, a areał pól wynosił ok. 1500 ha.
Źródła
Architektura
Kościół w Naroście usytuowany został na wydzielonej murem prostokątnej parceli w bezpośrednim sąsiedztwie przebiegającej przez wieś głównej drogi. Należy on do grupy świątyń o charakterystycznym typie układu przestrzennego, na który składają się: prostokątna salowa nawa, wyodrębnione prosto zamknięte prezbiterium oraz wieża zachodnia tej samej szerokości, co nawa. Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie i niskim cokole wymurowano z dobrze obrobionych kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną ułożonych w regularne warstwy. Dokładniej obrobiono kwadry z fazowanym gzymsem cokołowym, ościeży portali i okien, narożników ścian i blend wschodnich. W odmienny sposób potraktowano szczyt wschodni murując go z otoczaków bez zachowania regularności wątku.
Kościół otrzymał trzy portale wejściowe. Pierwszy usytułowany został na osi kościoła w podstawie wieży. Trójuskokowe ościeże zamknięto ostrołukiem z elementem zwornikowym. Archiwolta zyskała dodatkowy wieniec kwadr. Portal w południowej ścianie nawy otrzymał ościeże dwuuskokowe, zamknięte ostrołukiem z elementem zwornikowym. Trzeci portal, usytuowany w zachodniej partii południowej ściany prezbiterium otrzymał jednouskokowe ościeże zamknięte ostrołukiem.
Ostrołukowy wykrój posiadały również okna osadzone symetrycznie na przestrzał w ścianach nawy i prezbiterium. Wąskie i rozglifione obustronnie ościeża zamknięte były ostrołukiem. W ścianie wschodniej prezbiterium znajdowały się trzy okna w układzie piramidalnym osadzone w płytkiej ostrołukowej niszy. Układ ten został powtórzony w dekoracji szczytu - trzy płytkie ostrołukowe blendy ujęte ostrołukową niszą w formie ślepego maswerku.
Poszczególne przestrzenie otwierały się na siebie szerokimi łukami. Zarówno nawa jak i prezbiterium zamknięte zostały stropami belkowymi oraz oddzielnymi dachami o ostrym kącie krytymi dachówką ceramiczną.
Wieża zachodnia o planie prostokąta otrzymała tą samą szerokość, co nawa. Wzorem świątyń o podobnej stylistyce ściany jej wyciągnięte były zapewne ponad kalenicę dachu nawy. Wnętrze zamknięto prawdopodobnie dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła ze szczytami. Kruchta wieży otrzymała kamienne sklepienie kolebkowe.
Wymiary kościoła: długość nawy i prezbiterium 18,10 m, szerokość prezbiterium 8,25 m, grubość ścian ok. 1,5 m.
Niestety ten klasyczny kanon został radykalnie zaburzony przez XIX wieczną przebudowę w stylu neogotyckim z wykorzystaniem cegły. Największe zmiany poczyniono w wieży. Rozebrano i obniżono jej górną partię zrównując z nawą. Od nowa wymurowano nadstawę nadając jej plan kwadratu oraz flankując od zachodu półszczytami zdobionymi ostrołukowymi blendami. Dolną partię rozczłonkowano ostrołukowymi blendami o głębokich uskokowych ościeżach. Wewnątrz wykonano okna szczelinowe doświetlające wnętrze. W części górnej oddzielonej profilowanym gzymsem okapnikowym zastosowano duże maswerkowe okna o szerokim ostrołukowym wykroju i uskokowych ościeżach. Przesłonięto je drewnianymi żaluzjami. W szczytach flankowanych narożnymi sterczynami wykonano okrągłe płytkie nisze, w których osadzono tarcze zegarowe wykonane z ceramicznych segmentów z numeracją. Szczyty i narożne sterczyny zwieńczono ozdobnymi kwiatonami. Wnętrze wieży nakryto smukłym ostrosłupowym hełmem wykonanym z cegły zakończonym kulą i krzyżem.
Mury nawy zakończono gzymsem koronującym wykonanym z kształtek ceglanych. Od nowa wymurowano krawędzie szczytu wschodniego nawy, zdobiąc je arkadą z ostrołukowych blend. Naroża zwieńczono sterczynami a sam szczyt niewielką sygnaturką. Wykonano nowe okna zmieniając częściowo ich układ. W ścianach nawy i wieży okna otrzymały szeroko rozwarte ostrołukowe ościeża wypełnione maswerkiem. Zastosowano tu cegłę i kształtki barwy żółtej. Z kolei w ścianach prezbiterium okna otrzymały formę biforiów i tryforium a wykonane zostały z cegły i kształtek koloru czerwonego.
Z pośród trzech zachowanych portali zamurowano ten osadzony w południowej ścianie nawy. W prezbiterium strop belkowy zastąpiono sklepieniem gwiaździstym. Po roku 1945 do południowej ściany prezbiterium dobudowano przybudówkę pełniącą rolę zakrystii, krytą dachem dwuspadowym poprzecznym do osi kościoła. W ścianie południowej wykonano niewielkie ostrołukowe okno. Połączenie z prezbiterium zapewnia znajdujący się w tym miejscu portal. Dziwić może fakt, że w powojennych opracowaniach kościoła nie jest on uwzględniony, mimo, że jest dobrze widoczny i został ujęty w niemieckiej inwentaryzacji oraz zaznaczony na planie przyziemia!?
Łuk tęczowy otrzymał dodatkowe fazowanie otwierające go na nawę. Z kolei łuk między kruchtą wieży a nawą częściowo podcięto by ułatwić poruszanie się po emporze zachodniej. Emporą przedzielono całkowicie przestrzeń kruchty wypuszczając ją nieco także w nawę.
Plac kościelny o regularnym prostokątnym zarycie otoczony został w XIX wieku niskim kamiennym murem zwieńczonym ceglanym gzymsem. Bramki wjazdowe usytuowano od południa i północy. W narożniku południowo-zachodnim osadzono ozdobną sterczynę. Plac pełnił funkcję lokalnej nekropolii. W zachodniej części placu ustawiono kamień poświęcony poległym żołnierzom niemieckim.
Po 1945 roku teren cmentarza został zniwelowany, pozostawiono jedynie kwaterę pastorów przylegającą do północnej ściany prezbiterium, wydzieloną ozdobnym ceglanym murem z bramką od wschodu. Zachowała się tablica wkomponowana w zachodnią wewnętrzną ścianę ogrodzenia zawierająca inskrypcję z Biblii Lutra (1 Korinther 15: 43) „Es wird gesäet in Schwachheit, und wird auferstehen in Kraft. W wolnym tłumaczeniu „Zasiewa się go w słabości i zostaje wskrzeszony w mocy”. Kwatera ulega stopniowej dewastacji i niemym głosem woła o uporządkowanie i ratunek.
Na północnym krańcu wsi w XIX wieku wytyczono nowy cmentarz. Przeważały nagrobki w formie żeliwnych krzyży, otoczone kutym ogrodzeniem. Obecnie cmentarz komunalny.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze jedna kwestia. Centralna partia północnej ściany prezbiterium nosi ślady poważnej przebudowy. Mur wykonany jest z otoczaków i nie wykazuje regularności. Pojawia się ona dopiero przy wschodnim narożniku ściany oraz w sąsiedztwie narożnika zachodniego, obejmując znajdujący się tam relikt pierwotnego okna. Czym była podyktowana ta przebudowa? Odważna hipoteza, niepoparta źródłowo, pozwala w tym miejscu dopatrywać się istnienia północnej zakrystii wzniesionej na planie prostokąta, zamkniętej dachem pulpitowym sięgającym niemal okapu dachu prezbiterium. Hipotezę zdaje się potwierdzać obecność niedbale zamurowanego wejścia usytuowanego bezpośrednio pod obecnymi oknami. Wprawdzie wschodnie ściany zakrystii były najczęściej licowane ze szczytową ścianą prezbiterium, jednak od każdej zasady można znaleźć odstępstwo. Sądzę, że jest to ciekawy temat warty sprawdzenia.
Wyposażenie
Wyposażenie niezachowane
