CYCHRY ( Zicher )
Województwo: zachodniopomorskie
Powiat: myśliborski
Gmina: Dębno
Diecezja: szczecińsko-kamieńska
Dekanat: Dębno
Parafia: Św. Stanisława BM.
Duża wieś sołecka o średniowiecznym rodowodzie, położona na Równinie Gorzowskiej na starym trakcie łączącym Kostrzyn nad Odrą z Myśliborzem (Kostrzyn nad Odrą 12, Dębno 5 km, Myślibórz 30 km). Na wczesną metrykę osady wskazuje owalnicowy układ zabudowy z rozległym wrzecionowatym nawsiem. W okresie nowożytnym zabudowa rozwinęła się głównie na linii wschód-zachód, wzdłuż przebiegającej przez wieś drogi do Kamienia Wielkiego i Krześnicy. Południową granicę osady stanowią pola uprawne, północna przebiega skrajem mokradeł, stanowiących niegdyś rozlewiska rzeki Myśli, oddzielających wieś od rozległego kompleksu leśnego.
Na przestrzeni wieków używano różnych nazw miejscowości: Sikorczy Las lub Sikorza Góra (w średniowieczu), Tyscher (1262); Scicheher (1308); Sicher (1313); Tsychyr (1319); Scygara (1401); Tzycher (1410); Cycharn (1417); Trzichther (1451); Czicher (1460); Zicher (1822); Zicher (do 1945). Polskie nazwy przejściowe: Czochry, Czychry, Czachory, Marianówka. Od roku 1948 Cychry.
Pierwsze ślady osadnicze pochodzą z VIII wieku. Zamieszkująca wieś ludność należała prawdopodobnie do plemienia Lubuszan. Nadgraniczne usytuowanie osady skutkowało częstą zmianą przynależności politycznej. Pod koniec X wieku obszar w dorzeczu Myśli znalazł się na krótko pod wpływem państwa Polan. W wieku XI należał do książąt zachodniopomorskich. W okresie wypraw Bolesława Krzywoustego na Pomorze, Książę wielkopolski Władysław Odonic przekazał ziemie przygraniczne templariuszom z pobliskich Chwarszczan. Do ich domeny należały również Cychry. Po kasacie zakonu (początek XIV wieku) dobra przejęli joannici. W połowie XVI wieku margrabiowie brandenburscy włączyli wszystkie własności zakonne i kościelne do domeny państwowej Nowej Marchii. Cychry wraz z ościennymi miejscowościami weszły w skład tych latyfundiów. Na początku XVIII wieku wieś znalazła się w granicach Królestwa Prus. W sporządzonym w tym okresie spisie wymieniono 15 zagród chłopskich i 18 zagrodników z pominięciem ludności służebnej. W sierpniu 1758 roku wieś została spalona przez wycofujące się wojska Fryderyka Wielkiego podczas tzw. bitwy sarbinowskiej. Kolejny kataklizm przyniosły wojny napoleońskie. Z chwilą wprowadzenia w Prusach reform społeczno-gospodarczych nastąpił powolny rozwój osady. Prawdziwe ożywienie przyniosła dopiero rewolucja przemysłowa. W 1882 roku Cychry otrzymały połączenie kolejowe z Kostrzynem i Stargardem. W tym samym okresie rozbudowano folwark z gorzelnią i wzniesiono duży młyn zbożowy z bocznicą kolejową. Dynamiczny rozwój wsi przerwany został wybuchem II wojny światowej. W styczniu 1945 roku Cychry zajęły wojska rosyjskie 2 Armii Pancernej 1 Frontu Białoruskiego. Zaledwie w pięć miesięcy po przejściu frontu utworzone zostało Nadleśnictwo Cychry i punkt szkolny z jednym nauczycielem. Wieś zasiedlono ludnością przybyłą głównie z dawnych województw II Rzeczpospolitej - tarnopolskiego i lwowskiego oraz przesiedleńcami z Mazur. Na bazie dawnej domeny państwowej powołano Państwowe Gospodarstwo Rolne. W roku 1947 część gruntów rozparcelowano między gospodarzy. We wsi znajdowała się szkoła, przedszkole, świetlica wiejska i biblioteka gromadzka. W 1990 roku rozwiązano PGR a areał przejęła Agencja Nieruchomości Rolnych Skarbu Państwa. W roku 2002 wzniesiono nowoczesny budynek Szkoły Podstawowej i remizę OSP. W ostatnich latach postępuje powolna zmiana struktury wsi z typowo rolniczej na usługową, szczególnie za sprawą zakładów stolarskich i działalności rzemieślniczej.
Źródła
- Przed 1250 rokiem wzniesiono kościół z fundacji chwarszczańskich templariuszy.
- Na początku XIV wieku nad kościołem i urzędem parafialnym pieczę sprawowali Joannici.
- W połowie XVI wieku kościół przejęli luteranie.
- W XVII wieku do zboru w Cychrach przyłączone zostały kościoły w Chwarszczanach, Dargomyślu i Gudziszu z przyległymi wioskami i osadami.
- W okresie wojny prusko-rosyjskiej, w trakcie bitwy pod Sarbinowem (1758), kościół uległ częściowemu spaleniu.
- W latach 1768-1838 odbudowano go, wznosząc dodatkowo nową murowaną wieżę. Umieszczono na niej odlany w 1770 roku dzwon spiżowy.
- W połowie XIX wieku kościół rozbudowano. Dodano transept i prezbiterium zamknięte absydą.
- Uroczysta rekoncyliacja świątyni miała miejsce 5 maja 1946 roku. Aktu tego dokonał ks. Antoni Kołodziejczak SDB. Kościół funkcjonować zaczął jako filia parafii rzymskokatolickiej pw. św. Ap. Piotra i Pawła w Dębnie.
- Parafię rzymskokatolicką pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Cychrach erygowano 2 lipca 1957 roku, przyłączając do niej dwa kościoły filialne w pobliskim Bogusławiu i Dargomyślu.
- W latach 50-tych XX wieku we wnętrzu wymieniono pokrycie stropów i uruchomiono organy.
- W 1975 roku wymieniono pokrycie dachu z dachówki karpiówki na zakładkową i otynkowano wieżę. Naprawiono mur otaczający teren kościoła.
- W 1982 roku w oknach zamontowano nowe witraże - projekt i wykonanie I. Kisielewska ze Szczecina.
- W roku 2002 wykonano nowy napęd dzwonu.
- W latach 2005-2006 obniżono teren wokół kościoła w celu wykonania opaski odwadniającej.
- W roku 2013 położono nową instalację elektryczną i nagłośnieniową.
- W roku 2014 wymieniono mechanizm zegarowy, zastępując go nowymi silnikami z pełną synchronizacją. Stary mechanizm po dokonaniu renowacji wyeksponowany został w kruchcie wieżowej.
- w Latach 2014 - 2017 przeprowadzono kapitalny remont instrumentu organowego oraz wykonano renowację prospektu i empory chórowej.
Architektura
Kościół usytuowany został w centrum osady pośrodku rozległego wrzecionowatego nawsia. Wzniesiono go przed rokiem 1250. Tak wczesną metrykę świątyni potwierdzają przekazy źródłowe oraz jej architektura. Pierwotna budowla, orientowana, wzniesiona na planie prostokąta otrzymała prostą, salową formę. Wszystkie ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z dokładnie obrobionych kwadr granitowych, łączonych zaprawą wapienną. Jedynie szczyty wymurowano z kamienia polnego. Główne wejście portalowe usytuowano w ścianie zachodniej. Uskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych zamknięto ostrołukiem. Drugi portal osadzono centralnie w południowej ścianie nawy. W tym przypadku uskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych zamknięto łukiem pełnym. Mieszana forma archiwolt portali wskazuje na powstanie świątyni w tzw. okresie przejściowym, między romanizmem a gotykiem. Pierwotne otwory okienne (nie zachowane) posiadały zapewne charakterystyczną dla tego okresu formę. Wysokie, wąskie i rozglifione obustronnie ościeża, zamknięte były delikatnym ostrołukiem i skośnym parapetem. Osadzone były symetrycznie (na przestrzał) po trzy, w ścianach północnej i południowej. Identyczne okna, lecz w układzie piramidalnym znajdować się musiały również we wschodniej ścianie szczytowej. Wnętrze zamknięto płaskim stropem belkowanym i dachem siodłowym krytym dachówką ceramiczną.
Prawdopodobnie w XV wieku kościół rozbudowano w kierunku zachodnim, dobudowując masyw wieżowy. Podstawa otrzymała plan prostokąta tej samej szerokości co nawa. Ściany, do wysokości nawy, wymurowano z kamienia polnego łączonego zaprawą wapienną. Przestrzenie między kamieniami wypełniono okrzeskami. Dzięki temu dostrzec można wyraźną cezurę chronologiczno-architektoniczną tej partii murów. Wyższe kondygnacje wzniesione były zapewne w konstrukcji szkieletowej. Jej śladem wydają się być obustronne uskoki w grubości muru stanowiące podporę dla konstrukcji nośnej. Dostrzec je można wewnątrz podstawy wieży, w ścianach północnej i południowej. Wieża spłonęła podczas tzw. Bitwy pod Sarbinowem. Podczas odbudowy zrezygnowano z konstrukcji szkieletowej na rzecz muru ceglanego. Masyw nowej wieży otrzymał plan kwadratu. Otwarte przestrzenie podstawy zamknięto obustronnie od północy i południa dachami pulpitowymi. Podziały zewnętrzne i wewnętrzne wyznaczono poprzez ceglane gzymsy (kordonowy i koronujący) i zróżnicowany układ okien, oraz poprzez uskoki w grubości muru ścian wewnętrznych. Całość zamknięto prawdopodobnie spiczastym dachem ostrosłupowym. Obecny dach, namiotowy, pochodzi z XIX wieku. Wieńczy go iglica zakończona kulą i krzyżem. Masyw wieży okazał się zbyt ciężki dla nadwątlonych upływem czasu murów podstawy. W celu ich wzmocnienia, od strony zachodniej, dobudowano dwie masywne skarpy wykonane z cegły maszynowej, odcinające się wyraźnie formą i kolorystyką użytego materiału. Obecnie zostały one pokryte dachówką ceramiczną.
Wnętrze podzielone zostało na kondygnacje stropami belkowymi. Łączą je drewniane ciągi komunikacyjne. Przestrzeń kruchty wieżowej doświetlona została poprzez dwa niewielkie okna o prostych ościeżach zamkniętych łukiem pełnym, usytuowane w ścianach północnej i południowej. Pierwsza kondygnacja posiada jedno niewielkie okienko o prostym ościeżu, zamkniętym ostrołukiem, usytuowane centralnie w ścianie zachodniej. W ścianie wschodniej tego poziomu znajduje się wejście na poddasze kościoła, zamknięte łukiem odcinkowym. Na uwagę zasługują potężne łuki wykonane w cegle rozkładające równomiernie siły całej nadbudowy. Kolejną kondygnację doświetlają biforia o prostych, ostrołukowo zamkniętych ościeżach, ujętych płytką ostrołukową arkadą. Jedynie w ścianie wschodniej zrezygnowano z biforium na rzecz pojedynczego okna zamkniętego łukiem pełnym. Kolejna kondygnacja jest bezokienna. Na tym poziomie umieszczono mechanizm zegarowy osłonięty drewnianą szafą. Z kolei ostatnia kondygnacja otwarta jest na zewnątrz parami dużych okien o prostych ościeżach, zamkniętych półokrągło, obwiedzionych dekoracyjną opaską ze zwornikiem i zamkniętych u dołu ceglanymi parapetami. Pomiędzy łukami znajdują się tarcze zegarowe.
W ścianie zachodniej podstawy wieży usytuowany jest portal wejściowy prowadzący do kruchty. Posiada on proste, uskokowe ościeże, zamknięte półokrągło, obwiedzione prostokątną wimpergą. Jeszcze w latach trzydziestych minionego wieku posiadała ona trójkątne zwieńczenie sięgające wierzchołkiem niewielkiego okienka.
Na tej samej osi znajduje się drugi portal prowadzący do wnętrza kościoła. Stanowił on pierwotnie główne wejście do świątyni. Trójuskokowe ościeże wykonane z kwadr i klińców granitowych zamknięto delikatnym ostrołukiem. Pokrywający je tynk uniemożliwia określenie formy zwieńczenia archiwolty.
Kilkadziesiąt lat później przystąpiono do rozbudowy kościoła w kierunku wschodnim. Nie wykluczone, iż podyktowane to było złym stanem zachowania wschodniej ściany szczytowej pierwotnego założenia, którą zdecydowano się rozebrać. Najprawdopodobniej zadecydowały jednak względy prestiżowe i potrzeba powiększenia przestrzeni sakralnej dla rozrastającego się zboru. Do istniejącego korpusu nawowego dobudowano transept oraz płytkie prezbiterium zamknięte półokrągłą apsydą. W ten sposób bryła kościoła otrzymała plan krzyża łacińskiego. Ściany transeptu i prezbiterium wymurowano z kamienia łamanego łączonego zaprawą wapienną. Przestrzenie między kamieniami wypełniono okrzeskami. Szczyty wykonano z cegły maszynowej. Do wymurowania naroży ścian użyto wtórnie kwadr granitowych pochodzących z pierwotnego założenia. Tego samego, "ekskluzywnego materiału", użyto do wymurowania ściany apsydy. Jedynie wieńczące ją okulusy, otrzymały ceglane ościeża.
W ścianach szczytowych transeptu usytuowano boczne wejścia portalowe. Flankują je niewielkie okna o prostych ościeżach zamknięte półokrągło. Ponad portalami osadzono tryforia w układzie piramidalnym. Z kolei w szczytach usytuowano duże okulusy. W pozostałych ścianach osadzono centralnie pojedyncze okna o prostych ościeżach, zamknięte półokrągło. W późniejszym okresie, do ścian szczytowych, zdecydowano się dobudować niewielkie kruchty na planie kwadratu zamknięte płaskim stropem i dachem krytym blachą. Portale o prostych, profilowanych ościeżach zamknięto łukiem pełnym. Do wnętrza prowadzą dwie pary dwuskrzydłowych drzwi płycinowych. W skrzydłach transeptu wzniesiono empory wsparte na słupach z płycinowymi balustradami. Prowadzą nań schody zabiegowe. Trzecia empora, chórowa, znajduje się w części zachodniej nawy. Pierwotnie była o połowę krótsza, posiadała inny układ słupów z zastrzałami oraz odmienny układ i formę schodów. Znajdują się na niej XIX wieczne organy z prospektem o klasycystycznej formie.
Prezbiterium otrzymało plan prostokąta o szerokości równej nawie. Od wschodu, poprzez łuk arkadowy, otwiera się ono na półokrągłą apsydę zamkniętą konchą i ostrosłupowym dachem, krytym blachą miedzianą. Zewnętrzne podziały wyznaczają profilowane gzymsy, cokołowy i koronujący, oraz strefa pojedynczych okien.
Wnętrze jednolite pod względem formy, otrzymało bogatą dekorację malarską; pozorny strop kasetonowy wypełniający konchę apsydy oraz malowidło ścienne przedstawiające Chrystusa cierniem ukoronowanego - Ecce Homo. Obecnie zamalowane. Z kolei łuk tęczowy uwydatniony został poprzez liczne gzymsy i profilowania.
We wschodnich narożnikach transeptu i prezbiterium dobudowano dwie przybudówki. Od północy zakrystię a od południa kotłownię. Przestrzenie te zamknięto płaskimi stropami i dachami krytymi blachą. Zaopatrzono je również w zewnętrzne wejścia o prostych ościeżach zamkniętych półokrągło i niewielkie okna. Kościół posiadał system ogrzewania grawitacyjnego, na który składał się piec drzewny oraz kanały powietrzne. Obecnie funkcjonuje nadmuchowy piec olejowy.
Teren kościoła, o prostokątnym zarysie, otoczony jest kamiennym murem z bramą wjazdową od zachodu oraz furtkami od północy i południa. Przez wieki pełnił on funkcję miejscowej nekropolii. Pod koniec XIX wieku, z powodu braku miejsca na pochówki, wytyczono tereny pod nowe cmentarze. Pierwszy powstał na niewielkiej parceli przy obecnej ul. T. Kościuszki, drugi opodal skrzyżowania ulic Kostrzyńskiej i Spokojnej (obecnie użytkowany). W latach pięćdziesiątych XX wieku z placu kościelnego usunięto wszystkie nagrobki, tablice i krzyże. Pod koniec XX wieku obniżono teren wokół kościoła celem osuszenia ścian świątyni. Obrzeża placu kościelnego obsadzone są starodrzewem lipowym z pięknym okazem dębu po stronie zachodniej oraz nowymi nasadzeniami daglezji, świerków, tui i krzewów iglastych.
Po stronie południowej kościoła usytuowany jest budynek dawnej pastorówki, a po stronie zachodniej kaplica przedpogrzebowa.
Wyposażenie
- Strop drewniany, belkowany.
- Neoklasycystyczna empora chórowa z organami. Pierwotnie była o połowę krótsza. Podczas rozbudowy kościoła powiększono ją do obecnych rozmiarów, tak by mogła pomieścić ufundowane w tym samym okresie organy oraz chór i instrumentalistów. Dwunasto głosowy instrument wybudowany w 1859 roku przez berlińską manufakturę Lang & Dinse, posiada dwa manuały i pedał. Niestety w latach 50 XX wieku uległ częściowej dewastacji, a znaczna część piszczałek została rozgrabiona. Duże zniszczenia poczyniła również wilgoć oraz szkodniki drewna. Doprowadziło to do unieruchomienia instrumentu. W roku 2018 zakończyły się prace restauratorskie nad samym instrumentem, szafą organową oraz emporą. Podczas zdejmowania powłok malarskich odkryto wiele śladów historii. Najciekawszym wydaje się być nadpalenie belki nośnej usytuowanej przy ścianie zachodniej nawy, bezpośrednio nad portalem wejściowym. Powstało prawdopodobnie podczas pożaru wieży kościoła jaki miał miejsce w trakcie tzw. Bitwy Sarbinowskiej. Płomienie strawiły drzwi i zaczęły nadpalać belkę empory. Z kolei podczas renowacji prospektu organowego okazało się, że został on prawdopodobnie rozbudowany z wykorzystaniem elementów wcześniejszego instrumentu. Świadczą o tym różnice materiałowe użytego drewna i forma dekoracji poszczególnych partii. Być może w przyszłości odnajdą się źródła, które potwierdzą to przypuszczenie.
- Neoklasycystyczne empory kolatorskie powstałe w trakcie XIX wiecznej rozbudowy kościoła. Zajmują całą przestrzeń skrzydeł transeptu. Wiodą nań przyścienne schody zabiegowe. Płyciny balustrady pokryte są malowidłami.
- Ławki z drugiej połowy XIX wieku, z okresu rozbudowy kościoła. Pierwotnie dochodziły do ścian co spowodowało, że boki były mocno zmurszałe. Na początku XXI wieku zostały skrócone dzięki czemu zyskano obejścia przyścienne.
- Ambona neoklasycystyczna z drugiej połowy XIX wieku. Pierwotnie usytuowana była przy północnej ścianie prezbiterium. Wchodziło się na nią bezpośrednio z zakrystii.
- Neogotycka chrzcielnica z drugiej połowy XIX wieku, wykonana ze sztucznego kamienia. Brakuje jedynie misy chrzcielnej.
- Rzeźby pełnoplastyczne stanowiące tzw. Grupę Ukrzyżowania (Chrystus ukrzyżowany, Matka Boska i św. Jan), wykonane z drewna i polichromowane. Datowane na rok 1510-1520. Prawdopodobnie stanowiły one zwieńczenie ołtarza.
- Współczesne rzeźby drewniane wykonane dla kościoła w 1965 roku przez Leona Buryło. Św. Katarzyna (?), św. Wojciech, św. Kazimierz (?)
- Witraże o prostej geometrycznej formie wg. projektu Ireny Kisielewskiej z 1982 roku.
- Dzwon z 1770 roku, zwany małym, odlany we Frankfurcie nad Odrą przez F. Hörnera. Średnica 0,82 m. Znajduje się na ostatniej kondygnacji wieży. Pierwotnie poruszany był ręcznie, potem mechanicznie. Obecnie zastosowano nowoczesny silnik liniowy. Prace wykonała FIRMA PRAIS z Poznania.
- Dzwon z 1888 roku, zwany dużym, odlany przez E. B. Ulricha z Apoldy. Średnica 0,95 m. Został zarekwirowany na potrzeby wermachtu i zaginął.
- Mechanizm zegarowy wykonany w 1930 roku przez manufakturę J.J. Fuchs & Sohn, Bernburg a. S. W roku 2014 odrestaurowano tarcze zegarowe i założono współczesne zsynchronizowane napędy wskazówek. Prace wykonała firma REK ze Szczecina. Stary zegar po oczyszczeniu eksponowany jest w kruchcie kościoła.
