Architektura Pomorza

 

Kołbacz to duża osada rolnicza położona na lewym brzegu Płoni w odległości 20 km od Szczecina, przy trasie Szczecin - Gorzów. W przeważającej części zamieszkała jest przez pracowników Zootechnicznego Zakładu Doświadczalnego Instytutu Zootechniki w Krakowie.

 

Klasztor w Kołbaczu był najstarszym opactwem cysterskim na Pomorzu Zachodnim. Zgodnie z regułą został lokowany na obszarze bagnistej, równinnej doliny przeciętej korytem rzeki Płoni w odległości około 1,2 km od ówczesnego grodu. Od wschodu sąsiadował z dwoma jeziorami: Żelewo i Zaborsko, pośrednio zaś z dużym jeziorem Miedwie. Charakter tego terenu oddała najbardziej łacińska nazwa zanotowana w rocznikach duńskich Mera Vallis - Czysta dolina. W źródłach pisanych występuje on również pod nazwami: Colbacz, Colbaz, Corbaz, Kolbatz.

Fundacja klasztoru w Kołbaczu przypada na lata siedemdziesiąte XII wieku. Kasztelan szczeciński Warcisław Świętoborzyc sprowadził tu cystersów z duńskiego klasztoru w Esrom. W roku 1173 fudacja ta została potwierdzona przez księcia Bogusława I. Podkreśla się typowo religijny motyw tej fundacji, choć z drugiej strony duńskie korzenie wskazywać mogą również na motywy polityczne. Pierwsza grupa zakonników pod przewodnictwem opata Reinholda przybyła do Kołbacza 2 lutego 1174 roku. W uposarzeniu otrzymali bliżej nie okreslone zabudowania oraz sześć wsi: starą osadę Kołbacz, Rekowo, Reptowo, Zdunowo, Sosnowo i Dąbie. W roku 1176 w wyniku nadania księcia Kazimierza I dobra zakonne powiększyły się o wieś Przylep, oraz związane z nią osady Obryta, Gardzica, Zaborski. W wyniku dalszych darowizn, zakupów i zamian dobra klasztorne już pod koniec XIV wieku stanowiły zwarty obszar włości rozciągający się wokół jeziora Miedwie, od rzeki Reglicy na zachodzie, po rzekę Inę na wschodzie, dobra położone w ziemi stargardzkiej i choszczańskiej. Ponadto zakonnicy posiadali również dobra w ziemi kołobrzeskiej, słupskiej, sławińskiej, golenickiej i lipiańskiej. Dodać należy jeszcze liczne immunitety ekonomiczne i sądowe, regalia i dziesięciny.

 

Cystersi kołbaccy trudnili się przede wszystkim rolnictwem i hodowlą. Intensywnie wpływali też na przekształcanie środowiska naturalnego. W roku 1183 zmienili między innymi dolny bieg rzeki Płoni, kierując ją do swojej osady w Dąbiu, spiętrzyli wodę koło Kołbacza powodując podniesienie poziomu wody w jeziorze Miedwie. Zajmowali się również młynarstwem i rzemiosłem. W dobrach zakonnych prosperowały młyny wodne i wiatraki, warsztaty szewskie, garbarskie, siodlarskie, tkackie, sukiennicze, kowalskie. Znana była przędzalnia w Sobieradzu i ważelnia soli w Kołobrzegu. Nie mniejszą popularność zdobyły zakonne browary, winiarnie, cegielnie i około 30 karczem. Na dwór książęcy dostarczali też nabiał, warzywa i owoce.

 

Prowadzenie tak rozległej działalności gospodarczej nie miało jednak negatywnego wpływu na inne sfery życia zakoników w tym szczególnie na życie intelektualne i duchowe, pracą typowo fizyczną zajmowali się bowiem przeważnie bracia konwersi. Opaci cysterscy odgrywali znaczącą rolę w życiu Kościoła i księstwa szczecińskiego. W latach 1295-1464 zasiadali w radach książęcych i biskupich. Byli świadkami licznych czynności prawnych książąt, brali udział w misjach dyplomatycznych do Rzymu i byli rozjemcami w różnych sprawach, np. w sporze między księciem Władysławem Odonicem i księciem Henrykiem Brodatym w 1235 roku. Ich życie usłane było również sporami z władcami Pomorza, biskupami oraz okolicznym rycerstwem. W roku 1242 podczas wojny książąt szczecińskich z Brandenburgią cystersi przyjmują protekcję niemiecką. Za to jawne niedochowanie wierności, książę szczeciński najechał dobra klasztorne i dotkliwie je splądrował. Stolica Apostolska pod groźbą klątwy i interdyktu nakazała księciu zwrot zagrabionych majątków i dóbr ruchomych, oraz do wypłacenia klasztorowi odszkodowania w wysokości 350 denarów, 275 świń, 300 owiec i 11 koni. Znaczne szkody poczyniły tez kolejne najazdy Brandenburczyków w 1273 i 1478, jak również najazd husytów w 1433 roku. Szkody były tak wielkie, że klasztor został zwolniony z wszelkich opłat na rzecz papieża. Nie odzyskał jednak już nigdy dawnej świetności. W celu ustrzeżenia się przed podobnymi najazdami cały klasztor i najbliższe zabudowania otoczone zostały w XV wieku wieńcem murów z basztami, z których zachowała się tylko baszta więzienna usytułowana w pobliżu mostu na płoni.

 

W roku 1534 kiedy na Pomorzu Zachodnim wprowadzono reformację w klasztorze żyło 12 braci i 11 konwersów. Wielu z nich przeszło na luteranizm, a ostatni opat kołbacki Bartłomiej Schobbe 16 października 1535 roku dobrowolnie zrezygnował z godności opackiej i został ewangelickim księdzem w Kołowie. W Kołbaczu zaś podobnie jak w innych klasztorach Pomorza Zachodniego i Nowej Marchii utwożono domenę książęcą.

 

Zmiana funkcji obiektów klasztornych pociągnęła za sobą konieczność dokonania adaptacji i przebudowy. Kościół podzielono na dwie części; wschodnia pełniła funkcję kaplicy książęcej, w zachodniej zaś urządzono spichlerz i wozownię. W roku 1563 książę Bogusław XIII w budynku poklasztornym rozbudował część mieszkalną i wybudował wielką stajnię na 200 koni. W połowie XVII wieku po wojnie trzydziestoletniej Kołbacz przypadł Szwedom, a następnie w roku 1652 na mocy układu granicznego przejęli go Brandenburczycy, w stanie kompletnej ruiny. Całkowitego zniszczenia dokonał pożar z 1662roku. Obiekty ponownie zadaszono.

 

W czasie panowania pruskiego Kołbacz stał się jedną z największych domen pruskich. Dawne zabudowania klasztorne i sakralne ulegały jednak stopniowej dewastacji. W przeciągu XVIII wieku rozebrano empory i sklepienia naw bocznych kościoła, kaplice południowe transeptu, krużganki oraz częściowo skrzydła wschodnie i południowe. W latach 1851-1852 przeprowadzono częściową restaurację kościoła. Naprawiono zniszczone partie murów, wykonano nowe krzyżowo-żebrowe sklepienia w prezbiterium, odbudowano zakrystię i odnowiono sygnaturę. Rozebrano jednak pozostałe części skrzydła wschodniego i południowego klasztoru pozostawiając jedynie dom konwersów i dom opata oraz główną nawę kościoła, dzięki czemu obiekty te zachowały się do naszych czasów.

Pierwsze zabudowania przekazane mnichom lub przez nich wzniesione około roku 1174 były zapewne drewniane. Pięć lat później w roku 1183 wspomina się już kościół, w którym pochowano fundatora. Przypuszcza się, że świątynia ta musiała być już murowana i zlokalizowana na tym samym miejscu na którym później stanął właściwy obiekt. Być może było to niewielkie oratorium wzniesione dla potrzeb kultowych wchłonięte później przez obecny obszerny kościół. Wznosić go zaczęto około roku 1210 za opata Rudolfa, od strony wschodniej posuwając się ku zachodowi. Przyjął on od początku formę trójnawowej bazyliki założonej na planie krzyża łacińskiego z pięcioprzęsłowym transeptem, do którego przylegały cztery kaplice i jedno przęsłowym chórem zakończonym półokrągłą apsydą. Najstarsze części budowli: przęsło prezbiterium z apsydą, transept i kaplice północne oraz dwa przęsła korpusu nawowego reprezentują styl romański, widoczny zwłaszcza w wykroju portali i okien, fryzach dekoracyjnych i wątku ceglanym. Przypuszcza się, że inny warsztat po dłuższej przerwie kontynuował prace w części nawowej wznosząc ją jednak w stylu wczesnogotyckim. Trzeci warsztat zrezygnował z półkolistego zamknięcia prezbiterium, wydłużył je do dwóch przęseł i zamknął wielobocznie. Jeszcze w trakcie budowy zaszły próby zmodernizowania najstarszej romańskiej partii, widoczne w dwukrotnym podwyższeniu stromizny szczytów transeptu.

 

Poszczególne fazy budowy odpowiadają zmieniającym się wpływom politycznym na Pomorzu Zachodnim. W partii najstarszej doszukiwać się należy wpływów duńskich, wszak z tamtąd przybyło pierwsze pokolenie mnichów. Część młodsza ujawnia natomiast wpływy marchijskie, związane z następnymi pokoleniami cystersów współpracujących z konwentami w Lechnin i Dargun. Prace przerywane były przez kolejne kataklizmy: pożar w 1247 roku i uderzenie pioruna w sygnaturę w roku 1253. Wydarzenia te przeciągnęły nieco budowę. W roku 1307 założono sklepienia nad zachodnią częścią kościoła, w chórze umieszczono stalle, w części nawowej zaś krzyż i tumbę książęcą. W latach następnych wyposarzano kościół w ołtarze: św. Piotra i Pawła, św. Jana Chrzciciela, św. Bartłomieja Apostoła, św. Katarzyny i Bożego Ciała. Wymienia się również ufundowane przez księcia Ottona w 1302 roku: dormitoria oraz kaplicę św. Ottona i kaplicę cmentarną pw. Panny Maryi i Aniołów. Oficjalnie budowę kościoła zakończyła jego uroczysta konsekracja, której dokonał 8 lipca 1347 roku biskup kamieński Jan I w asyście dwuch innych biskupów i księcia Barnima III. Chór rozbudowano następnie do dwóch przęseł i zamknięto go pięciobocznie. Od południa wzniesiono trzy skrzydła zabudowań klasztornych z obszernym wirydarzem.

 

Wzniesiony został w pierwszej (romańskiej) fazie budowy. Składa się z pięciu przęseł. Przęsło środkowe ma plan kwadratu i jest miarą proporcji dla całej budowli. Od strony wschodniej łączy się z chórem, a od zachodu z nawą główną. Posiada sklepienie gwieździste oparte na stożkowych wspornikach, masywnych gurtach i filarach z półkolumnami. Półkolumny posiadają profilowane bazy i trapezowe kapitele. Pozostałe przęsła mają plan wydłużonych prostokątów i nakryte są sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Oddzielone są od siebie gurtami spoczywającymi na półkolumnach. Do przęseł transeptu dobudowano od strony wschodniej po dwie kaplice na rzucie kwadratu. Ściany ich zwieńczone były fryzem arkadowym wyznaczającym pierwotną wysokość. Posiadały sklepienie krzyżowo-żebrowe kryte dachem pulpitowym. Ponad dachem znajdowały się po dwa okna we wschodnich ścianach przęseł transeptu. Późniejsza przebudowa zupełnie zatarła ten układ. Rozebrano całkowicie kaplice południowe, a północne podwyższono do tego stopnia, że nakrywający je dach całkowicie przesłania okna transeptu. W ścianach szczytowych transeptu znajdują się dwa portale o łuku półokrągłym. Portal południowy jest obecnie zamurowany. Nad portalem północnym znajdowała się również triada romańskich, wąskich okien, zastąpiona później dużym, trójdzielnym, gotyckim oknem z ceglanym laskowaniem. Również szczyty noszą ślady przebudowy, która dokonała się jeszcze w fazie wczesnogotyckiej rozbudowy świątyni. Znacznie je podwyższono i zmniejszono kąt rozwarcia. W szczytach tych zachowały się pierwotne okna o półokrągłym wykroju. Wszystkie okna transeptu są identyczne; wąskie, rozglifione na zewnątrz i zamknięte łukiem półokrągłym. Mury wzniesione są z cegły w wiązaniu wendyjskim, przy czym główki są ciemniejsze. Występował tu też piękny fryz arkadowy zachowany we fragmentach.

 

Ta ośmioprzęsłowa część kościoła powstała w dwóch etapach. Najstarsze są dwa przęsła wschodnie łączące się z transeptem. Półokrągłe, wąskie i rozglifione wykroje okien, wendyjskie wiązanie cegieł, półokrągłe arkadowe łuki międzynawowe i ozdobny fryz arkadkowy, wskazują, iż powstały one w pierwszej, romańskiej fazie budowy. Pozostałe przęsła wzniesiono już w stylu wczesnogotyckim. Okna są tu wyraźnie szersze, wyższe, i zwieńczone ostrołukiem. Istnieje jednak zasadnicza różnica. Od strony północnej okna umieszczone są pomiędzy skarpami i parą ostrołukowych blend. Ościeża ich są mocno rozglifione na zewnątrz. Z kolei okna po stronie południowej są szersze, o mocno rozglifionych i profilowanych ościeżach z maswerkiem. Arkadowe łuki międzynawowe wyraźnie ostre. Gzyms cegany profilowany. W części tej brakuje ozdobnego fryzu. Wewnętrznej artykulacji ścian odpowiadał zewnętrzny rytm skarp. On też wyznaczał podział naw bocznych. Nawy północna i południowa wybudowane na planie kwadratu, zwieńczone sklepieniem krzyżowo-żebrowym, kryte były dachem pulpitowym. Niestety zostały one rozebrane łącznie ze skarpami. Podobny los spotkał też sklepienia nawy głównej. Zostały one usunięte a ich miejsce zajęły drewniane stropy dzielące obiekt na 3 kondygnacje magazynowe. Ciekawie rozwiązane są również detale architektoniczne: poziome i pionowe podziały ścian wyznaczone przez gzyms, lizeny i służki. Ich odmienność w części wschodniej i zachodniej wskazuje na typowy dla cystersów podział kościoła na chór mnichów i konwersów. Części te oddzielone były niezachowanym do dziś lektorium. Transept i nawa główna były też miejscem pochówku książąt i fundatorów. Tu między innymi spoczął fundator klasztoru - kasztelan szczeciński Warcisław Świętoborzyc i książę szczeciński Barnim I.

 

Szczególnie dekoracyjnie prezentuje się elewacja zachodnia. W północnym narożniku zastosowano wieżoskarpę, zdobioną wysokimi, wąskimi, ostrołukowymi blendami. Od strony południowej odpowiada jej wąska skarpa narożna. Dolna kondygnacja stanowiąca część cokołową oddzielona jest od reszty ceramicznymi płytkami z fryzem arkadowym. W niej znajduje się ostrołukowy portal o profilowanym ościeżu. Ponad fryzem na osi fasady znajduje się wielkie, ostrołukowe okno o profilowanym ościeżu (obecnie zamurowane). Z lewej strony okna umieszczono wąską blendę ostrołukową, a po prawej szeroka blendę z maswerkiem. Ukoronowaniem całej fasady jest wspaniała ślepa rozeta umieszczona w szczycie, w okrągłej blendzie. Pośrodku znajduje się ośmiramienna gwiazda otoczona wieńcem rozetek. Jest ona oryginalnym dziełem architekta kołbackiego.

 

Z bogatego założenia klasztornego oparły się czasowi jedynie trzy obiekty: dom konwersów, dom opata i gotycka stodoła.

 

Dom konwersów stanowił północną część zachodniego skrzydła klasztoru. Ten trójkondygnacyjny w założeniu obiekt wzniesiono na rzucie wydłużonego prostokąta. Jego granitowe fundamenty kryją dwunawowe, pięcioprzęsłowe, kryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym pomieszczenie magazynowe. Sklepienia wsparte są na rzędzie ośmiobocznych filarów. Zapewne przechowywano w nim produkty spożywcze przeznaczone na stół konwersów. Wyższa kondygnacja wykonana już w cegle o wątku wendyjskim, stanowiła refektarz konwersów. Elewacja zachodnia tej kondygnacji rozczłonkowana jest dziesięcioma ostrołukowymi oknami. Na elewacji wschodniej widnieją zaś ślady sklepień krużganka. Odbudowany w latach siedemdziesiątych XX wieku adoptowany został na cele kulturalne.

 

Dom opata zgodnie z tradycją usytuowano nieopodal zabudowań klasztornych, przy ich południowo wschodnim narożniku. Z klasztorem łaczył go kryty krużganek. Wzniesiony na rzucie prostokąta ulegał wielokrotnej przebudowie. Zachowały się jednak wspaniałe detale architektoniczne nadające mu reprezentacyjny charakter. Największą uwagę przyciąga dwudzielny portal zachodni. Posiada on ciekawie profilowane ościeża (z użyciem cegły glazurowanej) i zachowane fragmenty fresków. Obecnie mieści się w nim biblioteka.

 

Zabudowania gospodarcze. Z licznych zabudowań gospodarczych zlokalizowanych w obrębie klasztoru zachowała się tylko XV wieczna gotycka stodoła. Budynek wzniesiony na planie kwadratu i oskarpowany otwarty był najprawdopodobniej pierwotnie ostrołukowymi arkadami, które później zamknięto i zaopatrzono w okna szczelinowe. Dzisiaj w dalszym ciągu służy jako pomieszczenie magazynowe. Reliktem obwarowań klasztornych jest natomiast baszta Więzienna usytuowana w pobliżu mostu na Płoni.

Oczekuje na opracowanie.