Architektura Pomorza

Niewielka osada o wczesnośredniowiecznym rodowodzie, położona na południowym brzegu Piany (rz. Peene), w miejscu krzyżowania się głównych szlaków handlowych (między innymi szlaku rzecznego, łączącego Demmin i Anklam), w odległości 5,5 km na zachód od Anklam. W XII wieku w miejscu tym funkcjonowała przeprawa przez rzekę z komorą celną oraz karczma. Wielce prawdopodobnym jest, że w roku 1128 osadę nawiedził biskup Otton, który podczas drugiej wyprawy misyjnej na Pomorze, właśnie rzeką odbyć mógł podróż z Dymina do Uznamia. Dokładnie siedem lat później, w roku 1135, na południowym brzegu Piany został zamordowany książę Warcisław I – pierwszy dynastyczny władca Pomorza Zachodniego. W miejscu śmierci i pochówku księcia, wzniesiony został niewielki kościółek - jedna z pierwszych murowanych świątyń Pomorza. Osiemnaście lat później Stołpie stało się miejscem jednej z pierwszych, biskupio-książęcych fundacji klasztornych na Pomorzu. Dynamiczny rozwój domeny klasztornej przerwany został po nastaniu na Pomorzu protestantyzmu. W klasztorze utworzono siedzibę domeny książęcej a dobra sekularyzowano. Podczas wojny trzydziestoletniej w klasztorze stacjonowały oddziały cesarskie. Po zawarciu pokoju westfalskiego Stolpe wraz ze znaczną częścią Pomorza przypadło Szwecji. W roku 1648 majątek otrzymał generał graf Steenbock. W ocalałych i wyremontowanych murach klasztoru urządził kilka pokoi mieszkalnych. Po roku 1720 w myśl postanowień pokoju sztokholmskiego, Stolpe przypadło Prusom. Dobra klasztorne weszły wtedy w skład domeny króla Fryderyka Wilhelma I. Pod koniec XVIII wieku część zabudowy była jeszcze w używaniu. Opuszczone obiekty ulegały jednak postępującej dewastacji. Materiał z rozebranych zabudowań klasztornych, użyty został wtórnie do wzniesienia dziewiętnastowiecznej zabudowy folwarcznej i dworu zlokalizowanych opodal. W połowie XIX wieku posiadłość przeszła na własność rodziny Bülow, która jednak z rzadka rezydowała w majątku a folwark zarządzany był przez dzierżawców bądź zarządców. Rodzina ta ufundowała w Stolpe nowy, neogotycki kościół, poświęconego pamięci księcia Warcisława. Wzniesiono go w 1893 roku na niewielkim wyniesieniu, niemal naprzeciwko dawnej zabudowy klasztornej.
Po bezdzietnej śmierci żony Zofii, Hans Bülow przekazał majątek adoptowanej siostrzenicy swej zmarłej małżonki – Urszuli von Maltzan. W roku 1926 Urszula Bülow-Maltzan poślubiła Kurta Stürkena – zamożnego mieszczanina z Hamburga. Odbyte w Göttingen gruntowne studia rolnicze, umożliwiły Kurtowi podźwignięcie zadłużonego majątku i pobudowanie wielu nowych budynków gospodarczych w Stolpe i pobliskim Neuhof. W czasie drugiej wojny światowej pod nieobecność męża, prowadzeniem majątku i wychowywaniem sześciorga dzieci zajmowała się Urszula Stürken. W kwietniu 1945 roku w obliczu zbliżającego się frontu rodzina uciekła do Hamburga. Po wojnie majątek skonfiskowały władze komunistyczne, tworząc w nim gospodarstwo rolne. W dworze urządzono pomieszczenia biurowe oraz internat dla studentów i uczniów odbywających praktyki w gospodarstwie. Po upadku muru berlińskiego, 3 stycznia 1990 roku, majątek odwiedził Kurt Stürken - syn byłych właścicieli z deklaracją wykupienia majątku. Wraz z zabudowaniami i dworem nabył również 150 hektarów lasów i łąk. 1 grudnia 1996 roku w odrestaurowanym dworze otwarty został hotel z restauracją GUTSHAUS STOLPE.

Źródła

- 3 maja 1153 roku, biskup pomorski Wojciech oraz książę Racibor I, podpisali akt fundacyjny klasztoru benedyktynów w Stołpiu nad Pianą, Hoogeweg 1925, s. 653 nn.
- Dokument fundacyjny precyzuje lokację w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła, wzniesionego w miejscu śmierci i pochówku księcia Warcisława I,Pommersches Urkundenbuch I, 43.
- Osiedli w Stołpiu zakonnicy, wywodzili się z magdeburskiego konwentu w Bergen, Hoogeweg H., Die Stifter und klöster, s. 654-655.
- Dokument z 1155-1156 roku wymienia istniejące już claustrum, Pommersches Urkundenbuch I, 45.
- Kościół miałby być wzniesiony w latach 1150-1180.
- Podjęcie wysiłku budowlanego możliwe było dzięki uposażeniu w dziesięcinę z ziemi groźwińskiej, nadaną klasztorowi przez biskupa Wojciecha, Pommersches Urkundenbuch I, 43.
- Przekaz z roku 1176 wspomina poświęcenie kaplicy o formie rotundy, poświęconej św. Janowi Chrzcicielowi, o nieznanym jak dotąd przeznaczeniu, Pommersches Urkundenbuch I, 71.
- W skład domeny zakonnej weszły wsie: Quilow, Polzin oraz inne, nieistniejące obecnie osady.
- W roku 1222 księżna Ingarda przekazała klasztorowi wieś Liepen.
- Z kolei Dobrosława, córka księcia Bogusława II w roku 1226 przekazała klasztorowi kilka dóbr.
- W roku 1304 benedyktyni ze Stołpia przyjęli obserwancję cysterską, a konwent stał się klasztorem macierzystym dla nowo założonych domów w Estonii: Kärkna (1305) i Padise (1319).
- Po roku 1534 sekularyzowany klasztor wszedł w skład domeny książąt wołogoskich. Od tego momentu rozpoczął się jego stopniowy upadek.

Architektura:

Wznoszona obok zakonnego claustrum świątynia, otrzymała formę trójnawowej bazyliki, pozbawionej transeptu, zamkniętej od wschodu prostokątnym chórem, a od zachodu masywem wieżowym. Długość obiektu dochodziła do 39 m, szerokość zaś osiągnęła blisko 13 m. Mury budowli posadowione na kamiennym fundamencie, wzniesiono z nieociosanych otoczaków polodowcowych łączonych zaprawą wapienną. Użycie w obramieniu portali i okien masywu wieżowego głazów nieznacznie przyciosanych, świadczyć może o dokładniejszym opracowaniu jedynie detalu architektonicznego.
Przeprowadzone w latach 1957-1960 w wąskim zakresie badania architektoniczne, pozwoliły określić jedynie plan kościoła zakonnego oraz zasięg i rozplanowanie claustrum .
Opracowany na podstawie zachowanych fundamentów rzut przyziemia świątyni, ukazuje ciekawe dysproporcje i anomalia w jej założeniu. Dotyczy to głównie prezbiterium, które wydaje się być wciągnięte (wchłonięte) przez korpus nawowy. Posiada ono grubsze mury i wyraźny, dwuprzęsłowy podział. Obecność masywnych gurtów międzyprzęsłowych, świadczyłoby o zamknięciu wnętrza sklepieniem kolebkowym. Zaskakujący jest również brak połączenia z nawami bocznymi w zachodnim przęśle prezbiterium. Być może w ten prosty sposób wyodrębniono dwie kaplice na przedłużeniu naw bocznych?
Nie mniej prawdopodobna jest inna hipoteza.
Źródła historyczne mówią o istnieniu w miejscu budowy klasztoru świątyni, wzniesionej w domniemanym miejscu śmierci i pochówku księcia Warcisława I. Świątynia ta musiałaby powstać w latach 1135-1153. Zapewne była to niewielka, murowana budowla, na tyle jednak godna, by stać się nekropolią władcy. W dokumencie z roku 1155 wymieniono powstające zabudowania claustrum nie wspominając ani słowem o kościele. Być może dlatego, że zakonnicy korzystali z istniejącej już świątyni memorialnej, którą dla większego uczczenia władcy włączono w plan mającej powstać bazyliki, jako jej prezbiterium.
Inny dokument z 1176 roku informuje o poświęceniu kaplicy-rotundy. Jej dokładna lokalizacja i przeznaczenie nie są znane. Prawdopodobnie była to jednak inna budowla o planie kolistym. Najbardziej przekonujące domysły, upatrują w niej zakonne baptysterium lub brunnenhaus - dom studzienny, zakładany z reguły przy południowym skrzydle wirydarza. Z powodu braku gruntownych badań archeologicznych sprawa zostaje otwarta.

Korpus nawowy podzielony był zapewne ścianami arkadowymi spoczywającymi na filarach z odmiennym podziałem przęseł. Wnętrze to zamknięte było prawdopodobnie stropem belkowanym lub otwartą więźbą i dachem dwuspadowym krytym dachówką. Fundamenty murów naw bocznych są węższe i pozbawione przypór. Ich brak świadczyłby o zamknięciu tych części budowli dachami pulpitowymi z otwartą więźbą dachowa. W ścianach znajdowały się symetrycznie rozstawione otwory okienne o wąskich, rozglifionych ościeżach, zamkniętych łukiem półokrągłym i skośnymi parapetami. Takie same okna, jak na układ bazylikowy przystało, znajdować się musiały w ścianach arkadowych nawy głównej.

Najbardziej monumentalnie prezentował się zachodni masyw wieżowy, nawiązujący stylistycznie do rozwiązań bazylikalnych i tak charakterystycznego na Pomorzu westwerku. Zachowane masywne przyziemie jest jedynym ocalałym reliktem całego założenia. Sala podwieżowa zamknięta jest sklepieniem kolebkowym i otwarta na nawy, trzema, półokrągłymi łukami arkadowymi. Po stronie zachodniej odpowiadają im trzy wąskie ona o identycznym wykroju. Podobne znajdowały się jeszcze w ścianie północnej i południowej.
Na wyższych kondygnacjach wieży znajdowały się dzwony. Zamknięcie masywu wieżowego pozostaje otwartą kwestią.

Wyposażenie:

Wyposażenie klasztoru uległo rozproszeniu lub zniszczeniu. Zachowały się jedynie.
- Dwa dzwony z XV wieku, przeniesione do pobliskiego kościoła w Medow.
- Osiem epitafiów (Votivscheiben), znajdujące się również w kościele w Medow.

Aneks

W bezpośrednim sąsiedztwie klasztoru znajduje się kaplica, służąca miejscowemu zborowi. Po wzniesieniu nowego kościoła zamieniono ją na dom pogrzebowy. Obecnie mieści się w niej niewielka ekspozycja historyczna.
W wieku XIX dalej na zachód, na niewielkiej wyniosłości terenu, wzniesiono nowy kościół memorialny poświęcony księciu Warcisławowi. Była to fundacja rodziny Bülow-Maltzan, których nekropolia znajduje się na przykościelnym cmentarzu.
Niespełna 1,5 km na zachód od Stolpe, na zjeździe z drogi Demmin-Anklam do miejscowości Grüttow, znajduje się sporych rozmiarów głaz pokutny z dobrze zachowanym reliefem, przedstawiającym krzyż łaciński i prawdopodobnie zakrzywiony sztylet. Niepotwierdzone źródłowo podania i legenda, utożsamiają to właśnie miejsce ze śmiercią księcia Warcisława. "Racibor jednakże bardzo starym był księciem i nieledwie już o drugim musiał myśleć świecie. Że zaś prawym, pobożnym był chrześcijaninem i chwałę Bożą oraz dobro pospolite miłował, widział przeto, iż wszędy plebanów brakowało oraz sług kościelnych, szkoły pośród Wendów źle się rozwijały, studia bowiem i religia w owych czasach niemal w całości były przy klasztorach; wiedział też dobrze, co mnisi u biskupa Wojciecha czynią. Za jego zatem radą oraz bratanków swych przyzwoleniem klasztor zakonu benedyktynów fundował w Stołpiu nad Pianą, w tym samym miejscu, gdzie brat jego, świętej pamięci Warcisław, został zasztyletowany, i bogatym go dochodem uposażywszy, zewsząd, głównie z Magdeburga, uczonych sprowadził mnichów, dał im za opata wielce sławnego i zręcznego męża, zwanego Rudingerem, i w roku 1151 klasztor biskupowi Wojciechowi z wielką paradą kazał poświę¬cić, na poświęcenie zaś swego zaprosił szwagra - polskiego księcia, i bratanków oraz najznamienitszych w kraju przy swym mając boku, dni osiem radował się i weselił, księciu zaś wiele okazał honorów oraz rzetelne dał mu podarki; obaj się tedy przed ostatnią drogą rado¬śnie i w przyjaźni rozstali. Albowiem Bolesław i Racibor bardzo byli starzy i zmarli niebawem, tak że więcej się już nie zobaczyli, a żaden z nich mniej lat nie miał niż osiemdziesiąt. Mnichom zaś przykazał Racibor, iżby ku wiecznej pamiątce jego brata Warcisława w klaszto¬rze owym Bogu służyli i młodzież dobrze tam wychowywali, by można jej potem ku Bożej użyć chwale i dobru pospolitemu; z czego widać, iż jakkolwiek klasztory w owym czasie już się w chrześcijaństwie nieco pogorszyły, jednakże, co się ich głównej tyczy działal¬ności, czyli chwalenia Boga i kształcenia młodzieży, szczególnie w Piśmie Świętym - to mnisi, jak widzimy, dobrze to robić umieli; w swych listach bowiem biskup Wojciech zowie ich kilkakroć cooperarios suos in verbo Dei, to jest współpracownikami w Słowie Bożym. I ku pomocy, chwale oraz utrwaleniu przekazał biskup temu klasztorowi całą dziesięcinę z ziemi groźwińskiej.

Kantzow T., Pomerania: Kronika Pomorska z XVI wieku, Szczecin 2005, t. I, s. 190-191.