GOLICE ( Grüneberg )
Duża wieś o średniowiecznym rodowodzie, położona na prastarym trakcie, wiodącym z Cedyni do Morynia. Najstarsza wzmianka źródłowa pochodzi z 1337 roku, w Księdze ziemskiej margrabiego Ludwika podano między innymi areał ziemi uprawnej (54 łany). Osada stanowiła wówczas własność rycerską. W XIV wieku 7 łanów należało do rodziny von Brederlow. W latach 1367 - 1450 część wsi była w posiadaniu rodziny Gustbiese. W 1455 roku wieś należała przejściowo do Christopha Egligera, ostatniego wójta krajowego Krzyżaków w Nowej Marchii. Po jego śmierci osadę przejęli joannici. W 1466 roku Liborius von Schlieben (mistrz ze Słońska) odkupił Golice od (kurfirsta) Albrechta II, lokując w nich siedzibę komturii. Kolejnymi komturami byli między innymi Hans Muschwitz (1527 r.), Heinrich von Arnim (1540 r.). W 1608 roku komturia została rozwiązana, a Golice przekształcono w domenę książęcą. W spisie z 1665 roku, obok folwarku wymieniono jeszcze: 2 gospodarstwa chłopskie, 3 zagrodników, 5 chałupników, kuźnię oraz młyn wodny w Eichhorn (osada współcześnie nieistniejąca). W 1774 roku dokonano separacji gruntów domeny i chłopskich; powstał wtedy folwark o areale 900 mórg; w jego obrębie funkcjonowała owczarnia na 2000 owiec. W 1929 roku golicki folwark (560 ha) był pod zarządem państwowym, a we wsi funkcjonowało 7 gospodarstw o areale od 34 do 135 ha. Rozmieszczenie działek siedliskowych dookoła nawsia, w centrum którego zlokalizowano kościół, a także przebieg dróg, wskazuje, że Golice posiadały układ wsi placowej, najprawdopodobniej owalnicy (nie można jednak wykluczyć, iż osada miała charakter zaułkowy, nieprzejezdny od strony północno-wschodniej). Wokół owalnego nawsia rozlokowana była zabudowa chłopska w liczbie około 10 zagród. Zespół folwarczny z klasycystycznym dworem z 1820 roku (wzniesionym prawdopodobnie na miejscu dawnej komturii), ulokowany był po południowo-wschodniej stronie głównej drogi wiejskiej. Pod koniec XIX wieku rozbudowa wsi wzdłuż nowo wytyczonych dróg, doprowadziła do zatarcia pierwotnego układu i przekształcenia się Golic w niewielką wielodrożnicę. Powstały wówczas zagrody średniorolne (przeważnie trzybudynkowe) oraz pełnorolne (czterobudynkowe). Na obrzeżach wsi rozlokowane były dwubudynkowe zagrody robotników folwarcznych. Dominujące budownictwo ryglowe, zaczęło być wypierane przez murowane (cegła ceramiczna), niejednokrotnie z bogatym detalem architektonicznym. Zabudowę gospodarczą wznoszono najczęściej z kamienia i cegły. XIX wieczny układ - z niewielkimi, powojennymi zmianami - przetrwał do czasów obecnych.
Źródła
Architektura:
Golicką świątynię usytuowano pośrodku owalnego nawsia, na parceli wydzielonej kamiennym murem. Otrzymała ona, typową dla wczesnego sakralnego budownictwa wiejskiego formę, salowej, orientowanej budowli, wzniesionej na planie prostokąta, z wyodrębnionym chórem i wieżą zachodnią tej samej szerokości co nawa.
Wszystkie ściany wymurowano z dokładnie obrobionych kwadr granitowych łączonych zaprawą wapienną, ułożonych w regularne poziome warstwy. Nierówności wypełniono mieszaniną zaprawy wapiennej i granitowych okrzesków. Otwory okienne o wąskich, mocno rozglifionych ościeżach, wykonanych z dokładnie obrobionych kwadr i klińców granitowych, zamkniętych ostrołukiem i skośnymi parapetami, zostały zamurowane bądź przemurowane. Zastąpiono je nowymi oknami o prostych, szerokich ościeżach, zamkniętych łukiem odcinkowym. Ościeża otynkowano i obwiedziono dekoracyjną opaską.
Prezbiterium nieco węższe od nawy, posiada plan zbliżony do kwadratu (7,0 m x 6,5 m). W ścianach, których grubość nieznacznie przekracza metr, osadzone były okna o wspomnianym wyżej wykroju. Niestety nie zachowały się. W ich miejscu wykonano nowe, dwa w ścianie południowej i jedno w północnej. Elewacja wschodnia kryje w sobie relikty trzech długich okien, ułożonych piramidalnie. Także i one są zamurowane i częściowo zniszczone. Motyw ten powtórzony został w szczycie wschodnim, zdobionym trzema podłużnymi blendami osadzonymi w płytkiej niszy, flankowanej przez dwie pary ostrołukowych, podłużnych blend. Powyżej znajduje się niewielki okulus o rozglifionym ościeżu. Na zwieńczeniu szczytu znajduje się krzyż joannicki identyczny jak na kościele w podstargardzkim Witkowie. Widnieje na nim inskrypcja z datą 1662.
W ścianie północnej prezbiterium zachował się relikt niewielkiego portalu. Jednouskokowe ościeże zamknięte jest delikatnym ostrołukiem z elementem zwornikowym oraz dodatkowym wieńcem kwadr wokół archiwolty. Jest on obecnie zamurowany. Wnętrze zamknięte jest stropem belkowanym i dachem dwuspadowym krytym dachówką. Nawa posiada plan kwadratu (9,5 m x 9,3 m). Jak w przypadku prezbiterium pierwotne okna zastąpiono późniejszymi. W ścianie południowej zachował się relikt jednego z nich. Obok niego znajduje się portal wejściowy o dwuuskokowym ościeżu, wykonanym z dużych kwadr i klińców granitowych, zamkniętym delikatnym ostrołukiem. Archiwolta obwiedziona jest dodatkowym wieńcem kwadr. Wnętrze zamknięte jest stropem belkowanym i dachem dwuspadowym krytym dachówką. Wieża zachodnia wzniesiona została na planie prostokąta. Szerokością i wysokością równa jest nawie. Jedynie ściany, dochodzące do 2,10 m grubości, świadczą o planowanym wyniesieniu wieży znacznie ponad mury nawy w formie stylizowanego, sasko-marchijskiego westwerku. W ścianie zachodniej znajduje się duży, centralnie osadzony portal o trójuskokowym ościeżu, zamkniętym ostrołukiem. Wykonany jest z dużych kwadr i klińców granitowych. Z powodu zamurowania szerokiego przejścia z kruchty wieżowej do wnętrza kościoła, nie jest on obecnie wykorzystywany. Wspomniane przejście zamknięte było łukiem półokrągłym. Niewielkie wnętrze kruchty oświetlały dwa okna szczelinowe, znajdujące się w elewacji południowej i północnej.
W XVIII wieku na kamiennej podstawie wieży, nadbudowano drewnianą dzwonnicę o konstrukcji szkieletowej, wyrastającą bezpośrednio z połaci dachowej. Kryta była barokowym hełmem, zwieńczonym niewielką latarenką i iglicą zakończoną kulą i krzyżem. Kondygnację tą strawił pożar. Wnętrze wieży zamknięte jest płaski stropem belkowanym i dachem dwuspadowym, tym samym co nawa. Plac kościelny o regularnym, prostokątnym zarysie, spełniał niegdyś funkcję cmentarza. Po wojnie nagrobki niemiecki usunięto i zatarto rozplanowanie kwater. Obecnie znajduje się na nim kilka nagrobków współczesnych. Plac otoczony jest nowożytnym, kamiennym murem z bramkami, wzniesionym być może na miejscu starszego.
Na przełomie XIX i XX wieku na południowo-zachodnim krańcu wsi, założono nowy cmentarz o powierzchni 0,2 ha. Obecnie zaniedbany ulega postępującej dewastacji (ślady wykopów). Rozplanowanie kwater zatarte, zachowało się jedynie kilka mogił. Okalający nekropolię, kamienny mur ogrodzeniowy w znacznej części został zniszczony.