GARZ (Grodziszcze)

Niewielka wieś położona na wschodnim skraju wyspy Usedom, na wysoczyźnie przy północnym brzegu Zalewu Szczecińskiego. Ślady osadnicze sięgają późnej epoki brązu. W okresie średniowiecza w rejonie tym powstało wiele osad rybackich. Przypuszcza się, że wieś Gridiz była jednym z etapów misji chrystianizacyjnej na Pomorzu podjętej przez biskupa Ottona z Bambergu w 1124 roku. Na początku XIII wieku istniał tu już kościół ze stałą posługą kapłana. W roku 1231, parochianus Petrus z Gardist uwierzytelnił swoim podpisem oficjalny list. W tym też czasie wsią Gardist uposażony został klasztoru cystersów w Dargun. Po wprowadzenie reformacji i sekularyzacji dóbr zakonnych, włączona została do domeny książęcej z siedzibą w Pudagli. W czasie wojny trzydziestoletniej miejscowość znalazła się pod panowaniem szwedzkim. Dopiero na początku XVIII wieku, po traktacie sztokholmskim, przypadła Prusom. Wraz z rozwojem Świnoujścia do Garz zaczęli napływać rzemieślnicy i robotnicy, którzy łączyli pracę w mieście z prowadzeniem niewielkich gospodarstw rolnych. W roku 1852 wieś nawiedziła epidemia cholery, która pochłonęła wiele ofiar śmiertelnych. W przeprowadzonym dziesięć lat później spisie odnotowano 448 osób zamieszkałych w 74 domach. W 1876 roku opodal Garz przeprowadzono linię kolejową relacji Ducherow – Świnoujście. W roku 1935 rozpoczęto budowę bazy lotniczej. Usytuowanie jej w pobliżu miejscowością stało się bezpośrednią przyczyną zniszczenia wielu domostw podczas nalotów i ostrzałów artyleryjskich. Po 1945 roku bazę przejęły wojska radzieckie. Od roku 1962 lotnisko wykorzystywały cywilne linie lotnicze Interflug. W drugiej połowie XX wieku funkcjonowała w Garz stacja wymiany maszyn i ciągników rolniczych. W kwietniu 2007 roku otwarto przejście graniczne Garz-Świnoujście.       

Źródła

Architektura

Kościół usytuowano w centrum wiejskiej zabudowy, we wschodniej części rozległego wrzecionowatego nawsia. Jeżeli potwierdziłyby się przypuszczania, że to właśnie ten Garz odwiedził Biskup Otton w 1124 roku, to pierwsza świątynia, zapewne drewniana, powstać musiała w tym właśnie roku. Kościół murowany z kamieni polnych i cegły zbudowano w połowie XIII wieku. Obecny kształt nadano mu podczas przebudowy przeprowadzonej w połowie wieku XV.

Kościół w Garz otrzymał formę salowej jednoprzestrzennej budowli wzniesionej na planie prostokąta. Ściany posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z nieobrobionych kamieni polnych łączonych zaprawą wapienną, układanych bez zachowania ciągłości wątku. Cegły użyto w narożnikach ścian, obramieniu portali i okien, w łukach i ościeżach wewnętrznych wnęk okiennych oraz w wypełnieniach ubytków. W cegle wykonano w całości oba szczyty oraz zachodnią ścianę kościoła. Ceglaną jest również masywna przypora wspierająca południowo-zachodni narożnik świątyni. Z cegły wykonano także posadzkę kościoła. Wnętrze zamknięto płaskim stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym krytym dachówką.

Główne wejście do kościoła usytuowano w ścianie zachodniej. Stosunkowo wąski portal o prostym ościeżu zamknięto ostrołukiem. Ten sam wykrój otrzymały jednoskrzydłowe drzwi z nadświetlem. Drugi z portali znajdował się pośrodku ściany południowej. Proste ościeże zamknięto łukiem odcinkowym. W późniejszym okresie został zamurowany. 

Okna osadzone symetrycznie na przestrzał wykonane zostały od nowa. Proste ceglane ościeża zamknięto pełnymi łukami. Po stronie wewnętrznej ujęte zostały szerokimi niszami o łukach odcinkowych. Nadal widoczne są wcześniejsze, węższe otwory okienne o ceglanych ościeżach zamkniętych łukiem odcinkowym. Zostały one zamurowane. Kolejne trzy okna znajdowały się w ścianie wschodniej. Szerokie proste ościeża zamknięte były łukiem pełnym. Po okresie przemurowań, dwa z nich zostały trwale zamurowane, środkowe pomniejszone.       

Szczyt wschodni został wymurowany od nowa i oddzielony od ściany fazowanym gzymsem. Zdobi go zespół płytkich blend w układzie piramidalnym, zamkniętych ostrołukami. Centralne blendy połączono kompozycyjnie z okulusem w formie maswerku. Narożniki szczytu zwieńczono niewielkimi sterczynami. Ściana i szczyt zachodni również zostały wymurowane od nowa. Poza znajdującym się w przyziemiu portalem, elewację ozdobiono płytkimi blendami, w ścianie prostokątnymi, a w szczycie zakończonymi łukami odcinkowymi.

Teren kościoła o nieregularnym owalnym zarysie wydzielony został niskim kamiennym murem z bramką wejściową od strony zachodniej. Pełni nadal funkcję lokalnej nekropolii.    

Wyposażenie 

Przed placem kościelnym znajduje się pomnik żołnierzy niemieckich poległych na frontach I wojny światowej.

W kościele umieszczona jest stała wystawa poświęcona historii wzniesienia Golm, na którym znajduje się cmentarz wojenny, a także miejsce pochówku mieszkańców Swinemünde, którzy zginęli podczas nalotu dywanowego 12 marca 1945 roku. W roku 1975 Rzeźbiarz Wolfgang Eckhard z Rostocku zaprojektował miejsce pamięci w postaci rotundy na ścianach której umieszczono napis „Matka już nigdy nie będzie płakać za synem” (Johannes R. Becher). Obecnie jest tam również niewielkie muzeum – miejsce pamięci.