dodano: 2010-08-03 12:14:47 edycja: 2023-01-31 21:17:55 odsłon: 11440

GOSTYŃ ( Gross Justin )

Województwo: zachodniopomorskie

Powiat: kamieński

Gmina: Świerzno

(Niezachowany)

Duża wieś sołecka położona w pasie nadmorskim w odległości 14 km na północny wschód od Kamienia Pomorskiego oraz 4 km na południe od Pobierowa. Ślady osadnicze sięgają epoki kamienia. W pobliżu Gostynia znaleziono między innymi lancę, topory i groty krzemienne, kamienne ostrze radła oraz żarno.

Średniowieczny rodowód osady potwierdzają źródła oraz owalnicowy układ zabudowy. Pierwsze źródło pisane pochodzące z roku 1321 wymieniło wieś pod nazwą Austin, Pommersches Urkundenbuch I, 264. W późniejszym nieco okresie pojawiły się nazwy Gustin i Gestin. Przed rokiem 1939 obowiązywała urzędowa nazwa Gross Justin. Od XV wieku wieś należała do rycerskiego rodu von Brochusen, który wzniósł tu swoją rezydencję. Odtąd przedstawiciele tego rodu pojawiali się dość często na sporządzanych w tym okresie dokumentach. W roku 1661 we wsi wybuchł pożar, który strawił dwór, kościół wraz z plebanią, oraz wiele zagród chłopskich. W 1780 roku na dobra gostyńskie składały się: cztery folwarki, cztery owczarnie, dwa wiatraki (koźlak i holender), dziesięć zagród chłopskich, pięćdziesiąt pięć domostw, kuźnia. Nową rezydencję wraz z otaczającym ja parkiem von Brochusenowie wznieśli w 1800 roku. W wieku XIX powstał nowy duży folwark, w którym hodowano między innymi owce. Wieś zamieszkiwało ponadto kilku rolników, zagrodników i pracowników dniówkowych oraz dwóch młynarzy, dwóch bednarz, kowal i owczarz. Gostyń posiadał również stację kolejową położoną opodal miejscowości Klain Justin. Wieś zamieszkiwało łącznie 670 osób, a wielkość areału wynosiła 1157,8 ha.

Do lat 90-tych dwudziestego wieku wieś posiadała charakter typowo rolniczy. Obecnie, za sprawą nowych inwestycji i bliskości pasa nadmorskiego, przeobraża się on w usługowo-agroturystyczny.

Do lat 50-tych dwudziestego wieku znajdowały się we wsi dwa kościoły wraz z przyległymi cmentarzami oraz jedna samodzielna nekropolia usytuowana w południowym skraju wsi, przy drodze prowadzącej do Gostyńca. Niestety decyzją władz komunistycznych najstarszy kościół w miejscowości został zburzony.

Źródła

Średniowieczne przekazy spisane w kronice parafii Cerkwica, sytuowały powstanie świątyni w połowie XIII wieku. Tak wczesna metryka nie znalazła jednak potwierdzenia w substancji budowlanej.
Pierwsza historyczna wzmianka o parafii pochodzi z 1369 roku kiedy to wymieniono proboszcza w Gustin, Statsarchiv Stettin Rep. 1, Bist. Kammin Art. nr. 18b7.
Kościół poświęcony Matce Najświętszej musiał powstać krótko przed tą datą.
Od XV wieku, aż do końca II wojny światowej gostyńskiej świątyni patronował ród von Brochusen.
W roku 1594 kościół groził zawaleniem, z tego też względu przeprowadzono niezbędne prace budowlane. Dobudowano między innymi wieżę zachodnią oraz kruchtę południową.
W roku 1661 wieżę strawił pożar.
W tym samym roku wydłużono w kierunku wschodnim nawę świątyni, wykorzystując modną wówczas technikę szkieletową. Prace przeprowadził cieśla Peter Steinhovel, pozostawiając na jednej z belek inskrypcję: Meister Peter Steinhovel hat mich erbawet. An. 1661.
Wieżę odbudowano w 1700 roku.
Prace budowlane prowadzono jeszcze w 1791 oraz 1869 roku.
W roku 1911 cieśle Friedrich, Gustav i Karl Köpsell oraz Gustav Slessen przeprowadzili generalny remont wieży.
W roku 1915 malarze Hoffman i Vögel odnowili i miejscami na nowo wymalowali polichromię stropu.
Parafia Gostyń obejmowała swoim zasięgiem miejscowości i osady: Dąbrowa (Damerow), Gostynek (Klein Justin), Rybice (Riebitz), Sulikowo (Zoldekow), Dresow, Johannisthal, Knurrbusch, Redlinsfelde.
W roku 1954 nakazem władz wojewódzkich został rozebrany. Przez wiele dziesięcioleci plac pokościelny pozostawał niezabudowany. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku władze gminne odsprzedały nieruchomość prywatnemu inwestorowi.

Architektura

Kościół wybudowano w centrum osady na parceli usytuowanej pośrodku wrzecionowatego nawsia. Była to niewielka salowa budowla wzniesiona na planie prostokąta. W późniejszym okresie do południowej ściany nawy dobudowano kruchtę oraz wieżę zachodnią. W wieku XVI kościół przedłużono w kierunku wschodnim, dobudowując prezbiterium zakończone zakrystią. W bliżej nieokreślonym czasie dobudowano jeszcze niewielkie pomieszczenie przy ścianie północnej nawy. W takiej formie kościół przetrwał do lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy to został rozebrany.

Wszystkie ściany korpusu nawowego posadowione na kamiennym fundamencie wymurowano z głazów narzutowych i opięto narożnymi skarpami. Cegły (29x13x9 cm) użyto w obramieniach portali i okien, w detalu architektonicznym, oraz w dekoracji szczytów. Portalom oraz oknom nadano późnogotycką ostrołukową formę. Szczególnie okazale prezentował się portal zachodni o uskokowym ościeżu zamkniętym łukiem odcinkowym. Ujęty był on dodatkowo wysoką niszą sięgającą podstawy szczytu, posiadającą profilowane obramienie zamknięte łukiem półokrągłym. Dekorację szczytu stanowił wyodrębniający go pas fryzowy oraz blendy. Uboga ikonografia i braki źródłowe uniemożliwia dokładniejsze opisanie zewnętrznej bryły kościoła w tym dekoracji szczytów. Wnętrze zamknięte było polichromowanym stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym krytym gontem. Do ściany południowej korpusu nawowego, w miejscu południowego portalu, wymurowano z cegły niewielką kruchtę o planie zbliżonym do kwadratu, zamkniętą stropem belkowym oraz dwuspadowym dachem poprzecznym do osi kościoła. Portalowe wejście flankowane niewielkimi oknami usytuowano w ścianie południowej przybudówki, zamykając ją szczytem dekorowanym blendami i narożnymi sterczynami. Po lewej stronie przybudówki wykonano nowe wejście do świątyni o prostym wykroju. Do ściany północnej korpusu nawowego dobudowano kolejne pomieszczenie o planie zbliżonym do kwadratu. W miejscu tym przepruto ścianę zamykając powstały otwór szerokim łukiem. Powstała przestrzeń mieściła prawdopodobnie lożę kolatorską.

Podczas prac budowlanych przeprowadzonych w XVII wieku rozbudowano nawę kościoła, tworząc wyodrębnione prezbiterium. Wzniesiono je na planie czworoboku równego szerokością nawie, wykorzystując modną wówczas technikę szkieletową. Regularne kwadratowe przestrzenie między belkowe, powstałe w wyniku ryglowania dębowych słupów, wypełniono cegłą paloną i otynkowano. W wybranych fachach osadzono czterodzielne okna o kwadratowym wykroju. W celu skomunikowania ze sobą przestrzeni korpusu nawowego oraz prezbiterium, rozebrano znaczną część ściany wschodniej korpusu nawowego, wykonując w tym miejscu szerokie przejście w formie ostrołuku tęczowego.

Do ściany wschodniej prezbiterium dobudowano na osi kościoła murowaną zakrystię, zamkniętą płaskim stropem belkowym oraz dachem dwuspadowym. Wejście o prostym ościeżu usytuowane było po stronie wschodniej.

Wieżę zachodnią posadowioną na kamiennym fundamencie wzniesiono na planie kwadratu o boku węższym od nawy kościoła. Posłużono się ponownie techniką szkieletową. Masywne dębowe słupy związano poziomymi ryglami i znaczną liczbą zastrzałów. Całość konstrukcji osadzoną w podwalinie, spięto oczepem o dekoracyjnym profilowaniu. Kwadratowe i prostokątne fachy wypełniono cegłą paloną. Wnętrze zamknięto dzielonym ostrosłupowym hełmem zakończonym wysokim szpicem, zwieńczonym kulą, wiatrowskazem oraz krzyżem. Dolna kondygnacja stanowiła kruchtę, do której wiodło portalowe wejście osadzone w ścianie zachodniej, zamykane dwuskrzydłowymi drzwiami. Poziom dzwonny znajdował się na wysokości podstawy hełmu.

Plac kościelny o regularnym prostokątnym zarysie porośnięty starodrzewem, pełnił funkcję lokalnej nekropolii. Otoczony był niewysokim murem z luźno ułożonych kamieni polnych obsadzonych żywopłotem. Na plac kościelny wiodły ceglane furty. Grzebania zmarłych na przykościelnym cmentarzu zaprzestano z chwilą wzniesienia nowego kościoła i nowych nekropolii.

Wyposażenie

Ołtarz z 1633 roku o prostej renesansowej formie architektonicznej. W polu głównym nadstawy wykonanej z drewna sosnowego i lipowego, umieszczona była scena Ostatniej Wieczerzy. W polach bocznych, imitujących skrzydła średniowiecznych tryptyków, przedstawiono sceny Narodzenia Chrystusa i Chrztu w Jordanie oraz Ukrzyżowania i Zmartwychwstania. Podziały pionowe wyznaczały stylizowane kolumny oraz ślimacznice. Całość wieńczył rozbudowany gzyms, na którym osadzono krucyfiks. W nieproporcjonalnie wysokiej predelli umieszczona była scena adoracji Ukrzyżowanego Chrystusa przez dwa małżeństwa. Odzienie z epoki oraz flankujące scenę adoracji pola herbowe rodów von Beneckendorff-Hindenburg i von Brockhusen wskazują jednoznacznie na patronów kościoła. Masywna kamienna mensa osadzona była na otynkowanej ceglanej podbudowie. Na płycinach balustrady okalającej mensę ołtarzową umieszczono obrazy przedstawiające Chrystusa, św. Jana Chrzciciela, św. Pawła, oraz portrety gostyńskich kaznodziejów.
Ambona z 1688 roku o delikatnej formie renesansowej, wykonana z drewna dębowego i sosnowego. Oktagonalny (sześcioboczny) kosz wsparty był na kolumnie ujętej profilowanymi ślimacznicami. W stylizowanych architektonicznie polach rozdzielonych kolumnami znajdowały się przedstawienia Ewangelistów. W pasie inskrypcyjnym umieszczony był napis: Huius Cathedrae Picturam suis sumptibus curavit Dns. Anthonius Joachim et eius Conjux Anna Margaretha de Brockhusen Ao. 1688.W płycinach balustrady schodów prowadzących na ambonę umieszczone były malowidła ukazujące Zwiastowanie oraz Pokłon Pasterzy, zaś na drzwiach schodów wyobrażenie Jezusa – Dobrego pasterza w ubiorze z epoki. Baldachim o prostej formie podwieszony został bezpośrednio do łuku tęczowego. Na profilowanym pasie znajdowała się stosowna inskrypcja biblijna.
Chrzcielnica z 1653 roku o formie kielichowej, wykonana z drewna dębowego i sosnowego (wysokość 80 cm). Na profilowanej stopie osadzona była oktagonalna (sześcioboczna) czasza płycinowa zdobiona wyobrażeniami aniołów oraz stosowną inskrypcją dziękczynną fundatorki: Anno 1653 haben dieses Gott zun Ehren stavieren lassen Jakob Götye vnd seine hauszfraw Margareta Brockhusen. Pośrodku znajdował się otwór na misę chrzcielną.
Misa chrzcielna z 1702 roku ufundowana przez pastora Michela Millera. Odlew mosiężny o średnicy 28 cm z wąskim kołnierzem szerokości 2 cm. W owalnym zagłębieniu umieszczony był często spotykany relief przedstawiający Grzech Pierworodny. W pierścieniu okalającym scenę wielokrotnie powtórzona inskrypcja wyrażona w późnogotyckiej majuskule: + WISN +. Na ścianie bocznej puklowany ornament roślinny. Na stronie zewnętrznej grawerunek: MICHEL MILLER 1702 K.G.
Empory renesansowe z XVII wieku, wykonane z drewna sosnowego polichromowanego. Obiegały wszystkie ściany nawy oraz prezbiterium z wyjątkiem wschodniej. Na płycinach balustrady empory północnej namalowane były tarcze herbowe rodów pomorskich, von Brockhusen i von Wopersnow wraz z towarzyszącą im inskrypcją: B. (au) M. (eister) HANS SCHVHMACHER ANNO 1673. Empora południowa utrzymana była w podobnej konwencji. W jej części wschodniej znajdowała się loża kolatorska z przesuwaną kratą. Na balustradzie widniały herby należące do rodów: von Köller, von Steinwehr, von Plötz, von Kleist, von Veltheim, von Saldern, von Fineken, von Marwitz, von Flemming i von Bonin. W płycinach balustrady empory organowej znajdowały się piętnastowieczne płaskorzeźby świętych wykonane w drewnie lipowym: Laurentius, Magdalena, Jakobus i Januarius (?).
Stalle renesansowe z XVII wieku, wykonane z drewna dębowego i sosnowego z bogatą snycerką. Na uwagę zasługiwał jednolity i konsekwentny podział parapetów, policzków i drzwi, rzeźbionymi pilastrami i półkolistymi arkadami. Stalla pastora z 1653 roku. Na płycinach przedstawieni byli, Maryja oraz pastor Jakub Fürstenau, na pozostałych motywy florystyczne. Towarzyszyła im inskrypcja: Hoc Scamnum Sumptibus Pastoris Jacobi Fürstenovii exstructum est in honorem Elisabethae Lemken et Mariae Palen. Stalla patronacka z symbolicznymi obrazami w płycinach i wyjaśniającymi je sentencjami biblijnymi. Stalla ze starego kościoła z przedstawieniami Mojżesza, Davida i św. Piotra.
Organy z 1848 roku usytuowane na emporze zachodniej. W talach 1902 i 1926 poddane zabiegom konserwatorskim. Prosty prospekt architektoniczny rozczłonkowany pełnołukowymi arkadami z piszczałkami frontowymi.
Epitafium z polichromowanego drewna dębowego o wymiarach 3 x 2 m. Dedykowane zmarłemu w 1767 roku Hansowi Carlowi von Brockhusen. Malowane popiersie zmarłego ujęte było w ażurowe obramienie z wici roślinnej, zwieńczone draperią i koroną. Kompozycję dopełniały rzeźbione anioły trzymające oprawę portretu oraz tarcze herbowe rodziny von Brockhusen (biegnący lis) i żony zmarłego von Kamcken (głowa kozła). W dolnej części epitafium znajdowało się pole inskrypcyjne zawierające notę o zmarłym - między innymi datę urodzin i śmierci (20 grudnia 1728 roku / 12 czerwca 1767 roku). Epitafium ufundowała małżonka zmarłego Charlotta Amalia von Kamcken.
Tablica epitafijna upamiętniająca pastora Andreasa Friedricha Sillinsa sprawującego posługę w Gostyniu w latach 1738-1754. Na płycie dębowej umieszczona była inskrypcja: 10. Mai 1711 geboren, 7. April 1754 gestorben, von 1738 an Pffarer in Gross Justin.
Tablice epitafijne; upamiętniające Friedricha von Brockhusen (marmur), oraz Friedricha von Koepfell (drewno).
Tablice epitafijne poświęcone żołnierzom poległym w wojnie napoleońskiej (1813-1815), prusko-austriackiej (1866) oraz I wojnie światowej (1914-1918).
Sakramentarium średniowieczne w formie drewnianej skrzynki wykonane w jednym kawałku z drewna dębowego (1,24 x 48 x 42 cm). Przerobione ok. XVII wieku na skarbonę jałmużniczą. Na froncie umieszczony był napis: PASTOR IACOBUS / FVRSTENOW / CVSTER IOCHIM DVMMAN / HANS WVLF / IOCHIM KOPESEL / CASTEN SMELENCK / Ao 1650 ..... ISOVES. Na stronie węższej jeszcze jedna inskrypcja: M MARTEN / BVTHE / MVLLER / HAT DISEN / BLOCK FOR / FER.
Krucyfiks z drewna dębowego pochodzący z XVI wieku, umieszczony był nad ołtarzem (wysokość 1,65 m.).
Koronacji Maryi. Szesnastowieczna płaskorzeźbiona w drewnie lipowym scena ukazująca koronację NMP na Królową Nieba i Ziemi. W stylizowanym wieńcu chmur postacie Boga Ojca, Syna Bożego oraz Ducha Świętego w zwieńczeniu. Rzeźba Matki Bożej (wysokość ok. 1 m.) znajdowała się w centrum wieńca. Kompozycja podwieszona była do stropu nad emporą chórową. W późniejszym okresie figura Maryi została usunięta.
Dziesięć figur apostołów rzeźbionych w drewnie lipowym (wysokość 43 cm) pochodzących z XV wieku. Postaciom towarzyszyły insygnia oraz banderole, na których wypisane były ich imiona: Judasz, Tadeusz, Andrzej, Szymon, Piotr, Jakub (młodszy), Bartłomiej, Thomas, Jakub (starszy) i Jan. Pochodziły z bliżej nieokreślonego ołtarza z kościoła w Ablbeck (Kr. Ueckermünde), nabyte w 1915 roku.
Cztery obrazy olejne na płótnie podarowane kościołowi w 1826 roku przez rodzinę von Brockhusen. Przedstawiały popiersia ewangelistów (73 x 68 cm). Zawieszone były na ścianie wschodniej prezbiterium.
Dwa lichtarze ołtarzowe z końca XVI wieku. Odlewy cynowe o prostej profilowanej formie (wysokość ok. 30 cm.), i szerokiej podstawie.
Lichtarz ołtarzowy z 1666 roku z inskrypcją: GROSEN GESTIN 1665 IST HANS TECHENTIN EINGESCHLAFFEN VON DIESER WELT DEN 17. AVG. DIESEN LEVCHTER HAT SEINE W. CATTRIEN SVNNEMANS VEREHRET. 1666.
Świecznik stojący z 1666 roku przechowywany w zakrystii. Odlew cynowy (wysokość 44 cm.). Na stopie wygrawerowany napis: IM JAHR 1665 IST S HANS TECHHENTIN VON DIESER WELT DEN 17 AVGVST EINGESCHLAFEN DIESEN LEVCHTER HAT SEINE HINTERLASSENE W. CATTRIN SYNNEMANS VEREHRET ZV EINEM GEDECHTNIS AVF DAS ALTAR ZV GROSEN GESTIN 1666.
Kielich mszalny z 1693 roku, renesansowy, ufundowany przez Michaela Heinricha von Brochusena. Wykonany z pozłacanego srebra (wysokość 23 cm). Czasza gładka pozbawiona zdobień. Nodus o gruszkowatej formie, na guzach którego widniały pojedyncze litery układające się w inskrypcję: CHRISTVS. Sześciolistna gładka stopa o zaokrąglonych krawędziach. Na obrzeżu stopy, grawerowana inskrypcja: MICHAEL HEINRICH V BROCHVSEN . OBRISTL. Ao 1693.
Patena z 1653 roku wykonana z pozłacanego srebra (średnica 15,7 cm.). Na obrzeżu umieszczony był grawerowany herb rodu von Brockhusen oraz inskrypcja: CASPER V BRVCKHAVS . ESTER V BRVCKHAVS . HANS IVRGEN V BRVCKHAVS . IACOBVS FVRSTNO P ZV GVSTIN . 1653.
Puszka na komunikanty z 1799 roku, wykonana ze srebra. Eliptyczna czasza (10,9 x 7,4 x 4 cm.) zamykana była wypukłym wiekiem z wygrawerowaną inskrypcją: EvB . GvB Ruebitz . 1799. Na stopie signum warsztatu złotniczego oraz sercowate tarcze z inicjałem ADV oraz wizerunkiem gryfa.
Dzwon spiżowy odlany w 1703 roku przez Johana Heinricha Schmidta w Szczecinie (średnica 96 cm.).
Dzwon spiżowy odlany w 1829 roku (średnica 90 cm.). Na hełmie wąski fryz i inskrypcja: PULSANTE MORTIS ESTO MEMOR REFUSA ANNO RESTSAL MDCCCXXIX. Na płaszczu pomiędzy kwiatami i płaskorzeźbioną figurą kolejna inskrypcja: PATRONI HOC TEMPORE VIVENTES DOMINI FRIEDRICH SIGISMUND, GOTTHILF, JOACHIM WILHELM, GOTTHILF FRIEDRICH FERDINAND ERDMANN, FERDINAND FRIEDRICH SIGISMUND, VON BROCKHUSEN, DOMINA CAROLINE SOPHIE BOHN GEB. SCHLIEBE. Strona odwrotna: PASTOR CHRISTIAN BERNHARD FAHLAND . PROVISOR JOHANN KOEPSELL . FRIEDRICH ZUBCKE . CARL KOEPSELL . FRIEDRICH WULF . CUSTOR ERNST . GOTTLIEB PLEHN . ME FECIT SCHWENN SEDINI.
Dzwon spiżowy odlany w 1921 roku (średnica 55 cm.).
Dzwon spiżowy odlany w 1917 roku (średnica 77 cm.).
Kropielnica kamienna długości 75 cm z owalnym zagłębieniem pośrodku. Utworzona przez zaadoptowanie słowiańskiego żarna służącego do przemiału zbóż.
Płyta nagrobna z wapienia pochodząca z XVII wieku, poświęcona zmarłemu w wieku 63 lat bliżej nieznanemu przedstawicielowi rodu von Brockhusen, osadzona w ceglanej posadzce południowej kruchty.
Żyrandol z około 1700 roku. Odlew spiżowy z sześcioma wieloświecowymi ramionami, zakończony kulą i gwiazdą. Podwieszony był pod stropem pośrodku nawy.
Świecznik (kinkiet) znajdujący się na emporze południowej. XIX wieczny odlew mosiężny w formie łupiny.

Aneks

"Kościół murowany na 450 osób, zniszczenia ok. 45 % .... We wsi jest drugi czynny kościół - sprzeciwu nie będzie .... Przekazany na rozbiórkę ... Szczecin, 10.III.1954 r."

Notatka na temat kościoła w Gostyniu napisana przez pracownika wydziału do spraw wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.

Kościół został uszkodzony podczas działań wojennych w 1945 roku i nie był użytkowany. Z tego też powodu popadał w coraz większą ruinę. Nakazem ówczesnych władz wojewódzkich został rozebrany w 1954 roku. Zniszczeniu uległa również przykościelna nekropolia. Przez wiele dziesięcioleci plac pokościelny nie był zabudowywany. Niestety w wyniku błędnych decyzji i ignorancji obecnych władz gminnych, tren ten został sprzedany prywatnemu inwestorowi, który z kolei odsprzedał go nowemu nabywcy. W czerwcu 2010 roku działka pokościelna została splantowana a ziemia wraz ze znajdującymi się w niej ludzkimi szczątkami została wywieziona.

O sprawie pisały obszernie lokalne media.

http://www.mhzk.eu/index.php?view=art_m&aid=1265

http://www.mhzk.eu/index.php?view=art_m&aid=1266

Serdecznie dziękuję Muzeum Historii Ziemi Kamieńskiej w osobie Pana Grzegorza Kurki wraz ze współpracownikami za udostępnienie materiałów i fotografii archiwalnych.